Темурийлар салтанати ҳукмронлига даврида Мовароуннаҳр ва Хуросонда бадиий адабиёт ҳам янги босқичга кўтарилди. Шу даврда форс-тожик адабиёти ўзининг янги ривожланиш поғонасига эришган бўлса, узбек адабиёти Алишер Навоий, Мавлоно Лутфий, Дурбек, Ҳофиз Хоразмий, Атоий, Саккокий, Гадоий, Саййид Қосимий, Яқиний ижодлари мисолида ўз тараққиётининг энг юксак босқичига кўтарилди. Абдураҳмон Жомийнинг «Ҳафт авранг», Алишер Навоийнинг «Хамса», «Хазойин ул-маоний» асарлари шу давр Ҳафт авранг» («Етти тахт») деб ном қўяр экан, Темурийлар сулоласидан етти шоҳ (Амир Темур, Халил Султон, Шоҳрух, Улуғбек, Абулқосим Бобур, Абу Сайд, Мирзо Ҳусайн Бойқаро)ни кўзда гутган бўлса, Навоий ўз «Хамса»сини яхлит ҳолда Ҳусайн Бойқарога бағишлаган ва бу билан ҳар икки муаллиф ҳам шу давр ҳукмдорлирига ўзларининг маълум маънода миннатдорчиликларини намоён этган эдилар.
Темурийлар давридаги адабий ҳаётнинг ўзига хос хусусиятларидан бири адабий жараённинг ягоналиги, унда туркий тилда ижод қилувчиларнинг ҳам, форсийда қалам тебратувчиларнинг ҳам баробар ва фаол қатнаша олгани эди. Буни биз Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» тазкирасида яққол кўрамиз. Унда ижодкорлар тил хусусиятларига қараб бир-биридан ажратилмаган. Ҳусайн Бойқаро ҳукмдорлиги давридаги адабий ҳаётга тўхталар экан, Заҳириддин Муҳаммад Бобур "Бобурнома"да: "Шуародин бу жамънинг саромад ва сардафтари Мавлоно Абдураҳмон Жомий эди", — деб ёзади. Бинобарин, фақат форсий адабиётнинг эмас, шу даврдагл ўзбек адабиётининг гуллаб-яшнашида ҳам Абдураҳмон Жомийнинг роли жуда катта бўлган.Абдураҳмон Жомий Шоҳрух ҳукмдорлиги даврида— 1414 йил 7 ноябрда Нишопур яқинидаги Жом шаҳрида, руҳоний оиласида ду-нёга келди. Жомийнинг ота-боболари асли Даштдан бўлиб Жомда туриб қолишган.
Бобоси Мавлоно Муҳаммад ва отаси Низомиддин Аҳмад сингари Абдураҳмон ҳам қўлига қалам олиб, шеър ёза бошлаган вақтдан бошлаб ўз таваллуд топган шаҳри номини ўзига адабий тахаллус қилиб олган (Баъзи олимларнинг фикрича, "Жом" сўзи "идиш" маъносида тасаввуфий тушунчани ҳам биддиради. Шарқдаги адабий анъанага кўра адабий тахаллус кўп маъноли бўлиши маъқул кўрилган).
У асосий умрини Ҳиротда ўтказди ва шу ерда машҳур шоир ва мутафаккир бўлиб етишди. Болалик чоғидаёқ Жомий зеҳнининг ўткирлиги билан ажралиб турган. Бошланғич маълумотни у отасидан олган. Оиланинг Ҳиротга кўчиши, отасининг бу ерда шайх ул-ислом мансабига тайинланиши Жомий ҳаётида муҳим аҳамитяга эга бўлди.
Ҳиротда унинг ўқишига Хожа Алоуддин Али Самарқандий, Шаҳобиддин Муҳаммад Жожармий каби машҳур муаллифлар ўз ҳиссаларини қўшдилар. Натижада у араб тили, илоҳиёт, тасаввуф, шеър қоидалари, адабиёт тарихи ва бошқа фанларнинг асосларини жуда эрта ва ўзлаштира бошлади.
Жомий турли фанлар бўйича ўз таҳсилини Самарқандда ниҳоясига етказишни ихтиёр қилар экан, у Улуғбек мадрасасида Улуғбек, Қозизода Румий, Али Қушчи каби алломаларнинг маърузаларини эшитиш шарафига муяссар бўлди. У фиқҳшунос олим, араб тили, "Қуръон", ҳадислар бўйича мутахассис Фазлуллоҳ Абуллайсдан ҳам кўп дарс одди.
Ҳиротда Жомий тасаввуф йўлига киришни, ўз билим ва фаолиятини шу йўлга, қолаверса ижодга, илм-фанга бағишлашни афзал кўради. Ёш Жомий Шайх Саъдаддин Кошғарий билан яқинлашиб, унга қўл беради ва тез орада унинг ҳурматини қозонади. Жомий пирининг қизига уйланади. Саъдиддин Кошғарий тасаввуфда Муҳаммад Нақшбанд сулукига мансуб эди.
1469 йили Султон Ҳусайн Бойқаро Ҳирот тахтига ўлтиради. Орадан кўп вақт ўтмай, 1476-77 йиллар орасида у ўз дўсти ва вазири Алишер Навоий билан Жомийни ўзига пир ва устоз деб танийди. Бу Жомий ҳаёти ва фаолиятида катта воқеа бўлди.
Жомий кундалик ҳаётда оддий, дарвишона яшаса ҳам, бирок шоҳ ва унга алоқадор кишиларнинг, ҳатто уни асарлари орқали таниган бошқа мамлакат подшоҳларининг унга муруввати катта эди. Шунинт учун у ўзига тушган даромадлар ҳисобига бир қанча бинойи ҳайриялар, шу жумладан Ҳиротда икки мадраса ва хонақоҳ, тутилган шаҳари — Жомда бир масжид қуриш имконига эга бўлган. Унинг Шамсиддин Муҳаммад исмли укаси бўлиб, у катта табиб, олим ва созанда бўлиб етишгани маълум.
XV асрнинг иккинчи ярмидаги ижтимоий-сиёсий, илмий-маданий ва адабий ҳаётда юз берган ибратли ҳодисатардан бири Навоий —Жомий муносабатларидир. Бу икки буюк зот ижод соҳасида халқпарварлик ва инсонпарварлик мавқеида туриш билан бирга халқ, давлат ишларида инсоф ва адолатни ёқлар эдилар.
Жомийнинг "Нафаҳот ул-унс", Лужжат ул-асрор", Ашиат ул-ламаот", "Рисо-лаи мусиқий", "Рисолаи муаммо" каби бир қанча асарлари Навоийнинг маслаҳати ва илтимоси билан ёзилган. Жомий ўз лирик шеърларини йиғиб, девон тузмоқчи бўлганда, Навоий маслаҳати билан учта девон тузади ва девонларнинг биринчисига "Фотиҳат уш-шабоб", иккинчисига "Воситат ул-ишқ", учинчисига "Хотимат ул-ҳаёт" деб ном қўяди.
1480 йилдан 1485 йилнинг охирига қадар Жомий ўзининг буюк "Ҳафт авранг"и таркибига кирган достонларини яратиш устида иш олиб борди. Шарқ адабиётидаги хамсачилик анъаналари асосида ёзилган бу достонлардан "Силсилат уз-заҳаб", "Туҳфат ул-аҳрор", "Суҳбат ул-аброр" ғоявий тематик жиҳатдан фалсафий-ахлоқий йўналишда, жанр эътибори билан панднома типида бўлиб, ўз даврининг энг долзарб масалаларига бағишланган эди.
"Юсуф ва Зулайҳо", "Лайли ва Мажнун", "Саламон ва Абсол", "Хирадномаи Искандарий" достонларида эса шоир анъанавий сюжетларнинг янгича талқинларини берди.
Жомий бир неча маротаба ҳаж қилган, ҳаж сафари давомида Нишопур, Бастом, Домғон, Қазвин, Ҳамадон, Карбало, Бағдод, Дамашқ, Ҳалаб, Табриз каби шаҳарларни кўрган, бу шаҳарларда юксак иззат-ҳурматга сазовор бўлган. Унинг шахсий мактубларидан маълум бўлишича, у яқин дўсти Хожа Аҳрор таклифи билан Тошкентда ҳам бўлган ва улуғ мазоратларни зиёрат қилган.
Абдурахмон Жомий 1492 йили шамоллаш натижасвда хасталаниб, 78 ёшида ҳаёт билан видолашган. Унинг дафн маросимшги Навоий бошқариб, подшоҳ Ҳусайн Бойқаро эса мамлакатда бир йил мотам эълон қилди. Унга атаб кўпгина шоирлар, шу жумладан Навоий ҳам, қайғули марсиялар битишди. Навоий марсиясида Жомий вафотининг тарихи "Кашфи асрори илоҳ" ("Илохий сирлар кашфи") деган сўзлардан (ҳижрий 898, мелодий 1492 йил) чиқарилган эди.
Абдураҳмон Жомий ғоят сермаҳсул ижодкор бўлиб, ундан бизга адабиётнинг турли жанрларига, фан ва санъатнинт ранг-баранг со-ҳаларига оид бой мерос қолган. Жомий асарлари ўз давридаёқ Хуросон ва Мовароуннаҳр доирасидагина эмас, бошқа мамлакатларга ҳам кенг тарқалган эди. Баъзан қўшни мамлакат подшоҳлари, масалан, Султон Яъқуб унинг асарларини сўраб махсус элчилар юборган.
Унинг асарлари ўз даврида ва ундан кейин ҳам кўп қўлёзма нусхаларда кўчирилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти, Қўлёзмалар институти фондларида Жомий асарларининг XV — XVI асрларда кўчирилган ўнлаб қўлёзмаларини учратиш мумкин.
Бундай қўлёзмалар Русия, Афғонистон, Эрон ва Оврўпо мамлакатларидаги бошқа қўлёзма фондларида ҳам учрайди. Таниқли шарқшунос Е. Э. Бертельс "Жомий" монографиясида шоир асарларининг Тошкент куллиети (ЎзР ФА Беруний номидаги Шарқшунослик институти, Қўлёзма инв. №2122) асосида 52 асарининг номини келтиради.
Жомий асарларининг бир қисми диний ва фалсафий мазмунга эга бўлиб, уларда шоир Ислом дини ва Шарқ фалсафасининг бир қатор масалаларини ўз қарашича талқин қилади, тасаввуфнинт XV асрдаги энг йирик арбоби сифатида ўз фикр-мулоҳазаларини баён этади.
Бунга унинг "Нақши фусус" ("Маънолар нақши"), "Шавоҳиди нубувва" ("Пайғамбарликка далиллар"), "Шарҳи қасидайи "Тоия" (Радифда "то" ҳарфидан фойдаланиб ёзилган қасида шарҳи"), "Нақди нусус" ("Матнни танқид"), "Шарҳи қасидайи "Хамрия" ("Хамрия" қасидаси шарҳи"), "Нақшбавдий таълимоти ҳақида рисола", "Воҳид" атамаси ҳақида рисола", "Зикр" шартлари ҳақида рисола", "Ҳаж қилиш йў.ллари ҳақида рисола", "Ашиот ул-ламаот" каби бир қанча асарларини шу гуруҳга киритиш мумкин.
Жомий ўзининг мутасаввуфлик фаолиятвда Баҳовуддин Нақшбанд ғояларини шу сулукнинг иккинчи бир йирик намояндаси — Хожа Аҳрор Валий билан яқин муносабатда бўлган ҳолда янада ривожлантирди. Расман у ўзини кундалик ҳаётда "Маломатия" тариқатига мансуб деб ҳисобласа-да, асарларида улуғ Нақшбандга ихлоси чексиз эди.
У ўзининг "Лужжатул-асрор" қасвдасида сўфий хулқ-ахлоқи, инсон тарбияси ҳақвда гап борганда таъмагирликни қоралаб, қаноатли кишиларнинг олийжанобликларини, уларнинг маънавий жиҳатдан подшоҳ ва вазирлардан ҳам устун эканликла-рини мадҳ эгиб, қуйидаги сатрларни битган эди:
Томеъоя аз баҳри гуъма пеши ҳар хас сар ниҳад, Қонеъонро ханда бар шоҳу вазири кишвар аст.
Мазмуни:
Таъмагирлар бир луқма учун бошини хасга қуйишга тайёр, Қаноатчилар эса мамлакат шоҳи ва вазири устидан ҳам кула олади.
Шоир фикрича, инсон ҳалол ва пок яшаши, бунинг учун эса у бир касбга эга бўлиши, ўз меҳнати ҳисобига кун кўриши зарур:
Марди косиб каз машаққат мекунад кафро дурушт, Баҳри яоҳамворияи нафси дағал ҳонгар аст.
Мазмуни:
Косиб одам меҳнат туфайли қўлини қавартиради, Бу қўддаги дағал эса нафс ғидир-будурини текисловчи рандадир.
Жомийнинг тасаввуфга бўлган эътиқоди соф ва мукаммал бўлиб, у Худони ёруғ нур кўринишида тасаввур этар эди. Шеърий асарла-рида эса у Худони гўзал маъшуқа қиёфасида тасвирлаган. Шу билан бирга унингча, дунёдаги ҳамма нарсаларни яратган. Худо ўзи ҳам мингларча кўзгуда, турли қиёфада ва кўринишда намоёндир.
Жомий "Нафаҳот ул-унс" асарини яратиш билан тасаввуф тарихини ўрганишга катта ҳисса қўшди. Унда 616 мутасаввуф ҳаёти ва фаолияти ҳақида маълумот берилган бўлиб, улардан 34 таси аёллардир. Жомий вафотидан кейин бу асарни Навоий маълум тўлдиришлар билан ўзбек тилига таржима қилиши бежиз эмас эди.
Жомийнинг "Рисолайи аруз", "Рисолайи муаммойи кабир", "Рисолайи муаммойи сағир", Рисолайи муаммойи мутаввассит", "Рисолайи муаммойи манзум", "Шарҳи байти Маснавий, "Шарҳи байти Хусрав", "Шарҳи руббиёт", "Рисолайи қофия" каби асарлари Шарқ адабиёти тарихини, унинг вазн, қофия ва шеър турлари билан боғлиқ назарий масалаларини ўрганишда ҳозирги кунга қадар ўз аҳамиятини йўқотмаган.
Олимнинг фақат муаммо ҳақидагина 4 та назарий қўлланма яратгани ёки улуғ салафлари асарларининг мураккаб бир байтини изоҳлаш, тасаввуфнинг бирон атамасини ёритиш учун махсус рисолалар ёзгани унинг адабиёт тарихини ўрганишга жуда катта аҳамият берганини, ўзи бу соҳаларнинг ҳақиқий донишманди бўлганини кўрсатади.
Бундан ташқари Жомий ўз даврининг энг буюк тилшуноси ҳам эди. У форс тили грамматикаси бўйича махсус шеърий ва насрий қўлланма ёзган. Араб тилини эса ўз она тилидек билган эди. У вақтда араб тили машҳур хоразмлик тилшунос олим Ибн Ҳожибнинг (1175— 1249) "Ал-Қофия" китоби бўйича ўрганиларди.
Шоирнинг суюкли фарзанди Зиёвуддин араб тилини шу дарслик бўиича ўқир экан, дарсни ўзлаштиришда катта қийинчилик сезади. Шунда Жомий унинг аҳволини тушуниб, 1492 йили, яъни умрининг охирларида "Ал-Қофия"га махсус шарҳ ёзади. Шундан сўнг Ибн Ҳожибнинг асари мактаб ва мадрасаларда шу шарҳ ёрдамида ўқитиладиган бўлади. Жомий "Шарҳи" эса "Шарҳи Мулло" номи билан шуҳрат қозонади.
Унинг аруз билан бир қаторда музика назарияси ҳақида "Рисолайи мусиқий" асарини ёзиши шу давр маданий ҳаётида катта воқеа бўлди. Жомий ўз рисоласида Абу Наср Форобийнинг кўп жиддлик "Музика ҳақида катта китоб" асаридаги ғояларни янада ривожлантирди, мусиқани товушларнинг ўзаро оҳангдошлик (таълиф) ва нооҳангдошлик (манофарат) нуқтаи назаридан ўрганувчи, янги куй яратиш учун улар орасидаги оралик (озмина)ларни текширувчи фан деб характерлади.
Мусиқа, унинг фикрича, инсонга энг юқори маъна-вий озиқ берадиган мукаммал гўзал товушлар ҳақидаги фандир. Бу фан инсонларга хизмат қилиши, уларнинг ҳаетини безаши зарур.
XV аср адабий ҳаётида шеърий асарлар билан бир қаторда насрни ривожлантиришга ҳам аҳамият берилар эди. Шайх Саъдийнинг "Гулистон" номли машҳур ҳикоялар тўпламини ғоят севган ва уни "жаннатдан нишон, хашак-тикони ҳам анбаргадир жон" деб таърифлаган Жомий 1486—87 йилларда шу асарга жавобан "Баҳористон" деган асарини яратди.
Жамиятдаги турли табақалар ҳаётидан, тарихдан ҳикоя қилувчи бу тўпламда биз жанр эътибори билан енгил, ёзилиш услуби ўзгача, тили халқчил, сюжети содда кўп ҳикояларни ўқишимиз мумкин. Ҳар бир ҳикоя катта тарбиявий аҳамият-га эга. Масалан, қуйидаги ҳикояни Искандарнинг мураккаб бир саволга ғоят оқилона жавоб берганини ва дўстлик, инсонийлик ғояларини улуғлаганини кўрамиз:
"Искандардан:
— Сен шундай ёшлик ва навқиронлик чоғингда қандай қилиб бу давлату салтанатга эриша оддинг? — деб сўраганларида, у шундай жавоб берибди:
— Мен душманларимга хушмуомала бўлдим, токи адоват жилови йиғилиб жонлансин; дўстларга садоқатда бўлдим, токи дўстлик мустаҳкамлансин".
"Баҳористон"нинг 7-равзаси адабий тазкира характерида бўлиб, унда Рудакий, Дақиқий, Фирдавсий, Носир Хисрав, Низомий, Шайх Саъдий, Ҳофиз Шерозий, Камол Хўжандий, Хусрав Деҳлавий каби машҳур форс-тожик шоир ва адиблари тўғрисида қимматли маълумотлар ҳамда уларнинг ҳаётидан олиб ёзилган ҳикоялар бор.
Лекин Жомий ижодининг энг катта қисмини, ҳеч шубҳасиз, унинт шеърияти ташкил этади. 1490 йилнинг бошида у ўз шеърларидан 3 та девон тузган бўлиб, бу девонлар 1805 ғазал ва бошқа шеър турларини ўз ичига олгандир. Бу девонлардаги деярли барча шеърлар шоирнинг лирик шеърлар соҳасидаги юксак истеъдодидан дарак беради.
Навоий: Жомийнинг йигитлик даврида илм олишга қаттиқ эътибор берган бўлсада, "аммо ҳеч вақт назм ойинидин холи эмас экандурлар", — деб ёзади "Хамсат ул-мутаҳаййирин" асарида. У ўз мулоҳазаларини давом эттириб, улуғ шоир шеърларининг диний-тасаввуфий, мазмуни, Аллоҳни таниш, билигд билан боьл иқ ҳақиқатни шоир мажозий йўл, услуб билан, ўзини мажбур қилиб эмас, балки беихтиёр ифодалагани ҳақида ёзади.
Жомий шеърларида ҳам, бошқа кўп Шарқ мумтоз шоирлардаги каби ҳаёт, инсон гўзаллиги ва ички туйғу, эҳтирослари ўзининг табиий ифодасини топган ва шоир уларга тасаввуфий маъно берган. Жомий шеърий меросининт йирик тадқиқотчиси А Афсахзод ҳам бу тўғрида: "Жомийдаги сўфиёна кайфият унинг ижодий йўли-ни энг ибтидосидан бошланган эди", — деб ёзганда тўла ҳақ эди.
Жомий лирик шеъриятида реал ҳаёт билан тасаввуфий хаёлот шоирнинг ижодий фантазияси орқали бирлашиб кетган.
Шоир шеъриятидаги панд-насиҳат руҳидаги шеърлар кишиларни эзгуликка, ҳалол ва пок бўлишга, камтарликка, Аллоҳ томонидан берилган умрни яхши ишлари билан яшаб ўтказишга даъват этади. У ўз рубоийларининг бирида ёзади:
Бўлайлик дил хаста ҳам сийналар чок,
Ҳаётда доимо пок бўлайлик, пок.
Хокистар бўлайлик ишнинг бошидан,
Чунки охири ҳам хок бўлурмиз, хок.
(Ш. Шомуҳамедов таржимаси)
Ранг-баранг ҳаётий мавзуларда яраттан бадиий юксак ва сержило шеърлар билан форсий адабиётни бойитган Жомий, Саъдий Шерозий, Амир Хусрав Деҳлавий, Хожа Ҳофиз Шерозий каби сўз санъаткорлари сафидан муносиб ўрин олди.
Абдураҳмон Жомий ижодининг гултожи, гяубҳасиз, унинг "Ҳафт авранг" деб номланган достонлар мажмуасидир. Бу достонларида Жомий форс-тожик адабиётида яратилган Низомий Ганжавий (1141—1209) ва Амир Хусрав Деҳлавийнинг (1253—1325) "Хамса"ларидаги энг яхши ғоявий ва адабий анъаналарни давом эттириб, XV асрнинг ижтимоий-сиёсий ва маънавий ҳаётида мавжуд муаммоларга ўз муносабатини билдиришга ҳаракат қилганки, маснавийда, олдинги "Хамса" достонлари вазнида яратилган бу достонлар Низомий ва Деҳлавий асарларидан қолишмаслигини таъкидлаб, Алишер Навоий қуйидаги байтларни ёзган эди:
Ғазал дарду сўзияи, ваҳ-ваҳ, не дей! Деса маснавий, аллаҳ-аллаҳ, не дей! Агар назмдин борча усдуб анта, Бори бир-биридин эрур хўб анга, Вале маснавий ўзга олам дурур, Кн таъбига ҳоло мусаддам дурур. Бўлуб жилвагар табъи кўзгусида, Ки сабт айлади "Хамса" ўтрусида, Эрур андин ортуқкя, ўксук эмас, Эл андин дер ортуқки, ўксук демас!
Ижтимоий-сиёсий, фалсафий-ахлоқий масалаларда Жомий халқ-парварлик ва инсонпарварлик, адолат ва инсоф масалаларига, зулмни, золимларни қоралашга кенг ўрин берди. Буни у айниқса шоҳлар ҳақида гап борганда, қайта-қайта қаламга олди. Унингча, шоҳ одил бўлса, у бехавф-бехатар яшайди.
Жомийнинг "Юсуф ва Зулайҳо", "Лайли ва Мажнун" достонларида ишқ ва муҳаббат, дўстлик мавзулари янги илҳом, янги шеърий ҳарорат билан ёритилган бўлиб, шу анъанавий сюжетга қурилган достонлар орасида алоҳида ўрин тутади. "Лайли ва Мажнун"югаг кириш қисмида дўстликни, муҳаббатни улутлаб шоир ёзади:
Умид хазинасин калити ёрдир, Ҳаётинт у бирла шод, бахтиёрдир. Вужудинг мақсуди недир ғайри ёр? Ёрсиз бу савдонинг не кераги бор? Вужудинг топгунча буткул инқироз, Бирор қуш этолмас ёр каби парвоз.
Худди шу сатрлар давомида Жомий дўстликка мисол тарзида бир умрлик қадрдон дўсти Алишер Навоийни эслайди ва уни дўстлик боғидаги энг вафодор ва меҳрибон дўст сифатида шундай таъриф ва тавсиф этади:
Дўстлик боғидаги маъсус хушкалом,
Вафо шохидадир Навоий мудом.
Гўзал сўзлар билан наво айлагай,
Озурда дилларни даво айлагай.
Бундан бошқа ишнинг бўлмас адоси, Жаҳонда дўстлар бўлмас адоси, Ўз даврида Жомий фақат Навоийнинг эмас, балки бутун ўзбек адабиётини ҳам энг яқин дўсти эди. Навоий ёзишича, у туркий тилда шеър ёзмаса ҳам, аммо бу тилдаги асарларни яхши тушунар ва улар ҳақида ўз фикрини айта олар эди. Мавлоно Лутфий вафоти олдида ўзининт тугалланмай қолган:
"Гар кори дили ошиқ бо кофири Чин афтад,
Беҳзон ки ба бадхўйи бемеҳри чунин афтад",
— деб аталадиган матла билан бошланган ғазалини Жомий давом эттириб, тугатиб, ўз девонига киритсин, — дея васият қилган. Маълумки, Жомий бу илтимосни бажарган. У Ҳусайн Бойқаро ижодидан ҳам тўла хабардор эди. Айниқса унинг Навоий "Хамса"сига ўзининг "Хирадномайи Искандарий" достонида қуйидаги баҳони бергани диққатга сазовордир:
Ба турки забон нақше омад ажаб, Ки жодудамонро бувад меҳри лаб. Зи чарх офаринҳо бар он килк зод, Ки ин нақши матбу аз он килк зод.
Мазмуни:
Туркий тилда шундай бир ажойиб нақш (асар) пайдо бўддики, Унинг олдида ҳар қандай (сўз) сеҳргари оғзини очолмай қолди. Фалакдан офаринлар ёғилсин (бу нақшни чизган Навоий) қаламигаки, Бу гўзал нақш, ахир, ўша қаламнинг ишидир.
