Асримиз бошларида Туркистонда Биринчи рус инқилобининг таъсирида маърифатпарварлик ҳаракати кучайиб кетди. Мураббий, адиб, драматург, журналист, қонуншунос Маҳмудхўжа Беҳудий бу илғор ижтимоий-сиёсий ҳаракатнинг бошида турган улуғ инсонлардан бири эди. У бутун куч-ғайратини, билимини, азиз умрини онгли равишда Ватанининг, халқининг бахти учун курашга сафарбар этди.
Беҳубудий иккинчи рус инқилобидан кейинги даврда «Марказий Россия билан бирлик, ҳокимият бошига келган ишчи ва деҳқонлар етаклаган йўлдан боришни лозим, деб топади» (И. Султон, С. Мамажонов). Масалан, у «Иттифоқ керак» сарлавҳали мақоласида шундай деб ёзади: «Энди бугунги ҳурриятпарвар рус ҳамватанлар ила қўл-бақўл ушлашиб, тараққий учун ишламоқ керак».
Бироқ, таассуфки, устод Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг боши амир кундасига, шогирдларининг қони рус шовинизми шоввасига қурбон кетди!..
МУФТИ МАҲМУДХЎЖА ҲАЗРАТЛАРИНИНГ ҚАНДАЙ ШАҲИД БЎЛҒОНЛИҒИ ВА УНИНГ ТОМОНИДАН ЁЗИЛГАН ВАСИЯТНОМА
Беҳбудий афанди 1919 йил 25 мартда, йўлдошлари Мардонқул Шомаҳмуд ўғли ва Маҳаммадқул Ўринбой ўғиллари билан Самарқанддан Бухоро тупроғига ўткан, шундан қаэрга борғанлиғи билинмай, бу тўғрида турли сўзлар сўйланған ва гумонлар қилинғон эди. Охири, халқ орасида шайх бўлғон сўзлардан гумон ғолиб ила англашилған эдики, Беҳбудий афанди мазкур икки йўлдошлари ила золим амир Олимхоннинг ғаддор беклари қўлида шаҳид бўлғонлар. Бултур (1921 йил) март ойида Бухоро тупроғидан келган ўртоқ Ҳожимурод Худойберди ўғли, Беҳбудий ҳазратлари билан йўлдошлари Муҳаммадқул ва Мардонқул афандиларни Қарши шаҳрида, Қаршининг беги Тоғайбек қандай шаҳид этганлиги ҳақида дуруст маълумот кетурди.
Ўртоқ Ҳожимурод Бухоро инқилоби бошланған кунда, Самарқанддан ҳукумат томонидан бир маъмурият ила Шаҳрисабз ва Китоб тарафлариға бориб, андин бир иш ила Қарши шаҳриға ўтқан ва ўшал ерларда 6-7 ой хизмат қилиб юрған, бу вақтда хила ишлар қилған ва кўл воқеаларни кўрған.
Ҳожимурод афанди Қарши бегида бир неча вақт «маҳрамлик» хизматида бўлғон фарғоналик 17 яшар Содиқжондан Беҳбудий ва анинг йўлдошлари ҳақида кўп маълумот олғон: Беҳбудий афанди ва йўлдошлари, бошлаб Шаҳрисабзда қўлға тушиб, тахминан, икки ойдан сўнг, Қарши шаҳрига юборилиб, онда (зиндонда) бир неча кун ётқондан кейин, мазкур Тоғайбек томонидан шаҳид қилинған.
Бек Беҳбудий ва йўлдошларини ҳузуриға чақириб: «Сизлар на учун қўлға тушдингиз?», деб сўраған. Беҳбудий афандилар: «Бизлар Байтуллони зиёрат қилмак учун Самарқанддан чиққан эдик. Йўлда амир маъмурлари: «Сизлар жадид, кофир ва «тилчи», деб бизни қўлға олдилар». Бундан бир неча кун .ўтгандан сўнг, Содиқжон амирдан бекка қатл буйруғи келганлигини афанди, ўзининг ҳаётидан умидини узиб, йиғлай-йиғлай Беҳбудий афандиларға билдирған, сўпгра Беҳбудий тубандаги «Васиятнома»ни «ёзиб, Содиқжонға топширмоқ учун Аҳмадға берган ва ҳар қандай йўл ила бўлса-да, шул васиятномани Самарқандға юборишни ўтинған. Васиятноманинг остида бошлаб, Беҳбудий афандининг ўзи, сўнгра Мардонқул ва Муҳаммадқул афандилар қўл кўйғанлар.
ВАСИЯТНОМА ушбудур:
«Эй, Туркистон Маориф ишларида бўлғон ўртоқ ва ўғлонларим! Манни ўзим гарчанд банди бўлсам-да, сизларни зсимдан чиқармайман ва сизларга бир оз васият қилиб ўтаман. Мен севар ўртоқларим! Маним сўзларимни қулоқларинғизға олингизлар! Биз икки ойдан бери Бухоро шаҳарларида банди бўлиб юриб, ахир ўн кундан бери бир ерда (Қарши шаҳрида) бу золимларнинг қўлиға тушиб банд бўлдик. Жадид - кофирлик отини кўтардик. Сиполар ичида тилчилик отини кўтардик. Бу ердан қутулмоғимиз гумон бўлди. Ўртоқларим Сиддиқий, Айний, Фитрат, Қори ва Акобир Маҳдум ва ўғлонларим Вадуд Махдум, Абдулқодир Шакурий!
Сизларға васият қиламан: Маориф йўлида ишлайтурғон муаллимларнинг бошини силангизлар! Маорифға ёрдам этингиз! Ўртадан нифоқни кўтарингиз! Туркистон болаларини илмсиз қўймангизлар! Ҳар иш қилсангиз жамият ила қилингизлар! Ҳаммага озодлик йўлини кўрсатингизлар! Биздек маориф қурбонларини йўқлангизлар! Бухоро тупроғига тезлик ила йўл бошлангизлар! Озодликни тезлик ила юзага чиқарингизлар! Бизнинг қоннмнзни золим беклардан талаб қнлингизлар! Маорифки Бухуро тупроғига жорий қилингизлар!
Бизнинг отимизға мактаблар очингизлар! Бизлар ул чоқда қабримизда тинч ётурмиз. Маним ўғлонларимға салом еткурингизлар! Бу ҳамроҳларнинг авлодларидан хабардор бўлинглар! Ушбу васиятларимни ёзиб Аҳмадға бердим».
Бу васиятномадан 3-4 кун ўтар-ўтмас, бек Беҳбудий афанда ва йўлдошларини ҳам Аҳмадий ўлдирурға Оуюрғон ва алар зиндоннинғ ёнидағи подшоҳлик бу чорбоққа юборилғанлар. Шунда аларнинг қатллари ўзларига билдирилган ва ўзлари учун шу боғда тўрт қабр қаздирилған. Сўнгра Беҳбудий афанди ва йўлдошлари таҳорат олиб, намоз ўқимоқчи бўлғонлар. Лекин шул чоғда, раҳмсиз жаллод маҳовийлари ила етишуб келиб, аларни намоз ўқирға қўймаган ва энг аввал Беҳбудий ҳазратларини жойнамоз устида бошини кесган. Бу ҳолни кўриб, Мардонқули, Махаммадқули ва Аҳмад афандилар тавҳид ва шаҳодат калималарини ўқиб, ўлимни кутиб турғонлар. Андан кейин жаллод аларнинг бошини бир-бир кесган, сўнгра бекнинг хизматкорлари мазкур шаҳидларнинг нишларини чиқариб, ўзлари қазғон қабрларға кўмганлар ва қабрларннн (билинмасун деб) ер ила тегиз этганлар.
Бекнинг маҳрами Содиқжон, бу воқеани бошидан охиригача кўрган ва билгани учун ҳам, Беҳбудий афандиларға мухлис бўлғонидан шу воқеани бир дафтарчада айнан ёзиб қўйғон ва ондан ўртоқ Ҳожимурод кўчириб олиб, бу фожиани театр шаклида тартиб этуб, «Маориф қурбонлари»ни қўйғон.
Уч пардадан иборат бўлғои мазкур рисолани биз кўрдик. Рисола керак ибрат, керак саҳнага қўйиш жиҳатдан хили нуқсонлидир. Агар бу рисола театр оламидан хабардор бўлғон бирор кишининг қалами ила тузатилса, биринчи театру рисоласи қаториға кириши шубҳасиздир.
Ўртоқ Ҳожимуроднинг сўзига кўра, мазкур Содиқжон 1920 йил 21 декабрда амир томонидан Шаҳрисабз, Китоб ва Ғузор тарафларида қўзғатилғон аксил ҳаракатчилик вақтида, исёнчилар тарафидан Шаҳрисабзда ўлдирилған. Шунинг ила Содиқжон ёзған воқеа ила васиятноманинг асл нусхасида ўшал чоғда йўқолиб кетган.
Самарқанд
Ҳожи Муин Шукрулло ўғли,
1922 йил, 7 январ
Нашрга тайёрловчи:
Шерали Турдиев
