(Маскавдаги драм мактабимизнинг ишларидан)
Карлў Хўтси...
Вахтанғўф...
Аввалгиси милоднинг 1806 нчи йилида ўлиб кетган — италияли бир фожианавис.
Кейиигиси 1921 нчи йилларда ёш туриб ўлиб кеткан маскавли бир режиссурдир.
Хўтси Италияда «халқ кулгилари» деган йўлни авж олдирмоқчи бўлғон машҳур Саккининг жаҳонгашта, саёқ театр тўдаси билан бирга ўша йўлда чолишқон кишилардан эди.
«Халқ кулгилари» деган йўл ўзимизнинг қизиқларимиз тутқон йўлға бирмунча яқиндир. Уида ҳам машҳур, танилган қизиқлар бўлар эди, уларнинг исмлари (Панталуни, Биригалла, Тируффалдии ва бошқалар) бутун Италияга маълум эди. Ўйналадирғон ҳар бир асарда ўша қизиқларға лойиқ рўллар бўларди; асарда унинг бир қаҳрамони сифати билан ўйнай бералар лекин асл ўз исмларини ҳамма пиесаларда сақлаб қоларлар эди. Шу учундирким, Хўтсининг «Турондод»ида учрағон исмлар унинг «Илон хотин» деган асарида ва умуман, бошқа асарларида ҳам учрайди. Ҳатто ундан бурунроқ (1793 да) ўлган Карлу Галдўнининг асарларида ҳам (чунончи: «Икки бойға бир қарол» да) ҳалиги машҳур қизиқлардан Панталўни, Труффалдин ва Биригаллаларга учраймиз. Улар саҳнанинг ҳаммавақт кўрина турғон таниш юзлари, чеҳралари бўлғонлари учун «маска» (ниқоб) номини олдилар. «Комеди дарлорт» деганлари «Ниқобдорлар қизиқчилиғи» деган мафҳумни онглатади. У қизиқларнинг яна бир хусусиятлари ижодчи бўлишларида эди. Яъни асл пиесада уларнинг сўзлари кам бўлиб, керак жойда улар ўша замоннинг қизиқ гапларидан қўшиб сўзлар эдилар. Улар кучли ижодчи бўлғонлиқларидандирким, томошачиларни ҳамма вақт пиесада ёзилмағон сўзлар билан кулдириб келганлар.
Бутун дунё миқёсида шуҳратга эга бўлиб қолғон Евгений Ватанғўфнинг 3 машҳур «тузма»[1]сидан бири ўша Карлў Хўтсининг «Маликаи Турондод» деган асари эди. Бу асар Вахтанғуф номидаги театрда шу йил қишда 500 нчи марта қўйилишининг тўйини қилиб ўтказди. Ҳар якшанба куни кундузи, умуман кўб байрамларда бу асар тўқтовсиз қўйилиб туради. Ҳамма вақт томошачилар билан театр саҳни лиқ тўла бўлади...
«Агар ёш туриб ўлиб кетмасайди, чинакам инқилоб театрини яратқон бўлар эди», дейдилар унинг тўғрисида. Чинакам қувват ва қудрати энди очилиб келаётқонда жуда ёш ўлиб кетди. «Минг гулидан бир гули очилмасдан» сўлди бечора.
Инқилобни кўплардан бурун қабул қилиб, унга унаб, у билан ишламакка бел боғлағон Ватангўф инқилобдан бурун ёзилғон асарларга — ўйин йўли билан — инқилоб унсурларини пайванд қиларди. Болчиқли Метерлинкнинг «Антон авлиёнинг каромати» деган асарида. Вахтанғўф юқори табақа одамларини жуда қаттиғ масхара қилади. Унда «буржуази»нинг турли рангдаги кишилари энг олчоқ қилиқлар билан кўрсатиладилар.
«Габелма» деган яҳуд театри учун қўйиб берган асарида, «Ҳадебук»да яҳуд халқининг неча юз минг йиллиқ аламларини жуда ўткур қилиб кўрсатади.
Хўтсининг «Турондод» деган асари эрга тегишни истамаган ва эркакдан жирканган «нозли» бир хитой маликасини тасвир қилади. Қизнинг отаси Хитой хоқони Алтаум қизининг «нози» учун ҳадеб бош кесдиради. Қизининг эрга тегмак учун қўйғон шарти —учта жумбоқ (тобишмоқ) ни ҳал этиб беришдир; ҳал этканлар — қизни олалар, эта олмағонлар — бошларини кесдирталар... Астархондан бир нўғой хонининг ўғли бориб, жумбоқларни топқунча қанча йигитларнинг боши кетади. Бу ўзимизнинг эски Шарқ ҳикояси мажмуаларида («Ҳафт пайкар»ларда) учраб юрғон хаёлий ҳикоялардан биттасидир. Мавзу эътибори билан бу асар фожеъдир, қўрқинчдир. Лекин бояғи Италия қизиқларидан бир нечтаси аралашиб қолғони учун бир неча жойда яхши кулгилар берадир. Асарнинг тубандаги қизиқлик хусусиятига «ниқоблар қизиқчилиғи» йўлининг ижодий имконларига жуда чуқур тушунган Вахтанғуф қўрқинчли, фожеъли асарни жуда қизиқ бир кулгига айлантирди.
Асарнинг мавзуини, режасини, мафҳумини ўзгартмасдан янги шакл берди; ўюн, тузма ва мафҳумни чуқур онглаш йўллари билан асарни бошқа қолибқа солди. Асардаги қизиқлар, букун ҳам ўша қадимги исмларини таниганлари ҳолда, бу куннинг томошачисини бу куннинг мавзулари билан кулдиралар. Шунинг учун Хитойнинг неча минг йил бурунғи турмушидан олинғон, балки ёлғиз хаёл меваси бўлғон бу қадим асарда... бу куннинг радиоси, футўғироф машинаси, анкет тўлдиришлари тўғрисида сўзланади; ўша муюмларнинг ўзлари саҳнада кўринадилар...
Вахтанғўф тузмасининг яна бир тўб тилаги: хурофотдан томошачини совутмоқдир. Яъни асар бўлғон бир воқеадай эмас яхши, енгил, силлиқ ва текис ўйналғон бир уюндай кўринади.
Вахтанғўф бизга — томошачиларға бутун асар бўйича «Ишанманг! Ишанманг! Бу—бўлғон гап эмас! Ёлғон бир ҳикоя! Бу «ўюн» деб туради. Шу учун ўйнағучилар (қизиқлардан бошқалари) тугал саҳна кийими кийиб лозларини бўяб чиқмайлар. Тўғри, ўз кийимлари билан чиқалар-да, томошачилар олдида майда-чуйда латталарни у ер-бу ерларига илиб, ташлаб, боғлаб... хитой эртагисининг қаҳрамонлариға жиндак ўхшаб олалар... Жиндак! Биз, томошачилар Алтаум подшоҳ рўлини ўйнағон Уйғурни, шаҳзода ўйнағон Аброр билан Ҳожиқулни, қиз рўлидаги Турсунни, Сора, Замира, Баҳриниса ва бошқаларни баҳузур таниб ўлтирамиз... Бизни шу ҳикоятга ишантирмаслик учун ўюн йўли билан ҳам бирмунча чоралар кўрилган.
Маскавдаги драм мактабимиз бу йил шу асар устида ишламакчи бўлди. Вахтанғўфнинг шогирдларидан Симўниф режиссўрлиққа чақирилди. У Вахтанғўф театри ўйновчиларидан икки киши Талчаниф ва Басиф ўртоқларнинг кўмаги билан ишга бошлади. Асарнинг таржумаси каминага топширилғон эди. Қофиясиз лекин 11 ҳижоли вазн билан таржума қилиб чиқишқа муваффақ бўлинди. Албатта истудия «иш» деб турғон вақтда ўйлайиб-нетиб, ишлаб-тузатиб ўлтиришқа тўғри келмади. Бу унинг бошқа ўюнлари қаторида бир ўюни бўладир. Лекин асар тайёрланмоқда; келаси йил театр фаслида ёш жумҳуриятимизнинг ёш пойтахти у асарни кўра олади. Мунга ишонамиз.
Асар навбатдаги бир пиеса қўйилиши каби қўйилмасдан, фан-таҳлил йўли билан қўйилди десак бўлади. Режиссўр ва унинг эмакдошлари у асарни саҳнага қўйиб бериш учун эмас, ўша асар устида истудия талабаларига саҳна дарси бериш учун ишладилар. Шу учун бу асар бизнинг саҳнамизда ортиқча ҳурмат қозонолмоғонда ҳамки, саҳна кучларимизнинг юксалиши ва ўсиши учун катта хизмат қилғон бўлади. «Саҳнамизда ҳурмат қозонолмоғонда» дедим, бундан мақсадим шу: Маскавда жаҳонлар қадар донг топқон бир асар бизда балки жуда хор бўлар: Маскав томошачисиға сира ёқмағон бир нарса бизда катта ҳурмат топар, севилар. Бу фарқ ҳар ким учун очиқ ва равшан бўлғон фарқдир. Мунда асарнинг ёлғиз бир дарс қуроли бўлғонини кўз олдида тутиш керак. Иўқса, ўткан йилдаги каби янглиш тушунчалар бўлмоғи мумкин. Яъни, ўтган йил драм истудиямиз русчадан таржума асарларни кўнрак олиб борғони учун ҳажвий «Муштум» да жиддий койишлар бўлди. «Ўз турмушимизни келтирмаган!» дедилар. У асарлариинг рус режиссурлари томонидан мактабда тайёрланғон дарсликлар экани тушунилмади. Муносабат келган вақтда шу ерни пича ойдинлаштириб ўтишни лозим кўрдим.
[1] «Тузма»ни «постануфка» ўрниға ишлатдим. (Ч.)
Маликаи Турондот — «Маориф ва ўқитғувчи» журналининг 1927 йил 5-сонида босилган.
Карлу Хўтси — Карло Гоцци (1720—1806), итальян драматурги. К. Гоцци театр санъатида янги жанр — фьяб (эртак) жанрини бошлаб берди. Уларнинг ичида энг машҳурларидан бири «Маликаи Турондот» (1762) дир.
Вахтангўф — Вахтангов Евгений Багратионович (1883—1922), рус режиссери, театр арбрби. «Маликаи Турондот» асарини Вахтангов 1922 йилда саҳналаштирган, бу унинг сўнгги постановкаси эди.
Ҳўтси... Саккининг жаҳонгашта, саёқ театр тўдаси билан бирга ўша йўлда чалишқон кишилардан эди» — К Гоцци, итальян халқ санъатига, хусусан, ниқоблар комедиясига чуқур муҳаббат билан қараган. У замондоши К. Гольдонини ниқоблар комедиясини сохталаштиришда айблаб, унга оппозицияда турган. Сакки — ниқоблар комедиясида қатнашган итальяи актёрлари оиласи. Мақолада улардан энг машҳури — Антоиио Джовани Сакки назарда (1708—1788) тутилади. Бу актёр К. Гольдони билан дўстона муносабатда бўлган. Гольдони унинг учун махсус учта сценарий ёзган, улардан бири «Икки бойга бир қарол» ўзбек саҳнасида ўйналган. Демак, юқоридаги гаппи шундан келиб чиққан ҳолда тушуниш, лозим.
Панталўни, Биригалла, Тируфалдин — Панталоне, Бригелла, Тру фальдино — «ииқоблар комедияси» театрининг доимий персонажлари.
«Комеди дарлорт» — тўғриси «комеди дсль арате» ниқоблар комедияси.
«Болчиқли Метерлинк» — Морис Метерлинк (1862—1949), бельгиялик шоир, драматург, файласуф. 1896 йилдан Францияда яшаган. «Антон авлиёнинг каромати» асари 1903 йилда ёзилган. Метерлинкнинг инқилобгача ёзилган пьесаларидан аксарияти рус саҳнасида ўйналган. М. Метерлинк 1911 йилда Нобель мукофотига сазовор бўлган.
«Габелма» деган яҳуд театри» — «Габима» номли яҳудий театр студияси 1918 йилда ташкил топган, иброний тилида спектакллар қўйган. Озгина вақт студияга Вахтангов раҳбарлик қилган, «Гадибук» трагедиясини шу ерда саҳналаштирган.
Ҳожиқул — Ҳожисиддиқ Исломов (1893—1933) илк ўзбек актёрларидан, Москва драмстудиясини тугатган. «Турондот»да Панталоне ролини ўйнаган.
Турсун — Турсуной Сайидазимова (1911 — 1929), илк ўзбек актрисаларидан. Москва драмстудиясида ўқиган, 1929 йил Бухорога гастрол чоғида ўлдирилган.
Сора — Сора Эшонтўраева (1911 йилда туғилган), машҳур ўзбек актрисаси, СССР халқ артисти. 1927 йилдан бери Ҳамза театрининг етакчи актёрларидан.
Замира — Замира Ҳидоятова (1909—1990), машҳур ўзбек актрисаси, Ўзбекистон халқ артисти.
«Вахтангўфнинг шогирдларида Симуниф..» — Симонов Р. И. (1899 — 1968), рус актёри ва режиссёри, СССР халқ артисти. Вахтанговнинг шогирдларидан, 1924 йилдан унинг номидаги театр режиссёри.
Талчаниф — Толчанов И. М. (1891 — 1981), рус актёри, СССР халқ артисти.
Басиф — Басов О. Н. (1882—1939), рус актёри, 1919 йилдан Вахтангов студияси) кейин театрда ишлаган. Номи зикр этилган актёрларнинг ҳар уччови Вахтангов саҳналаштирган «Турондот»да қатнашиб, роль ўйнаган.
