Қадимги Миср тарихини ўрганишда муҳим маълумотлар берадиган манбалар жуда кам. Бундан ташқари, бу манбаларнинг аксарияти папирусда ёзилгани учун улардан фақат айримларигина бизгача етиб келган. Жумладан, қадимги Миср тарихида 18-сулоланинг охири 19-сулола ҳукмронлигининг бошланишида руй берган йирик ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар ҳақида қимматли маълумотларни ўзида акс эттирган "Ипувер насиҳатлари" номли манба ҳам папирусга ёзилгандир. Ушбу папирус XIX аср бошларида Мемфис шаҳри яқинидаги Саккара харобаларидан топилган бўлиб, у 1828 йилдан буён Голландиядаги Лейден музейида сақланмокда. Папируснинг узунлиги 3 метр 47 см бўлиб, уни 1909 йилда илк маротаба машҳур мисршунос олим А. X. Гарднер(1) инглиз тилига таржима қилган. Папирус матнида Мисрда рўй берган йирик катаклизмалар: очарчилик, қурғоқчилик, Мисрдан қулларнинг катта мол-мулк билан қочиб кетишлари ва бутун ўлка узра ўлимнинг ёпирилгани таърифланади. Мазкур папирус Ипувер номли бир мисрлик (руҳоний ёки зодагон) томонидан ёзиб қолдирилган. Унинг мазмунидан муаллифнинг Мисрдаги ҳалокатларнинг шахсан шоҳиди бўлгани англашилади. Папирусда Миср подшолигининг таназзули, Миср зодагонларининг аянчли аҳволи хусусида аниқ маълумотлар келтирилган.
Мавзу юзасидан олиб борган тадқиқотларимиздан ишонч ҳосил қилдикки, “Ипувер насиҳатлари" атрофида изланишлар ҳали уз якунига етган эмас. А. X. Гарднердан сўнг рус мисршуноси академик В.В.Струве "Ипувер насиҳатлари"ни рус тилига таржима қилиб, уни 1935 йилда изоҳлар билан эълон қилган. 1978 йилда М.А.Коростовцев„ томонидан "Ипувер насиҳатлари"нинг янги таҳрирдаги таржимаси эълон қилинди. Биз ана шу таржимани асос қилиб олиб, В.В.Струвенинг изоҳли таржимаси билан солиштирган ҳолда "Ипувер насиҳатлари"нинг ўзбек тилидаги илк таржима ва изоҳларини қизиқувчиларга ҳавола этишни олдимизга мақсад қилиб қўйдик. Таржима жараёнида ‘‘Ипувер насиҳатлари"та бағишланган ва интернет сайтларида эълон қилинган 300дан ортиқ тадқиқотлар ўрганиб чиқилди. Мисрда қўзғолон кутарган қулларнинг кимлиги, уларнинг қаердан келганлиги ва исённинг қайси Фиръавн ҳукмронлиги даврида содир булганлиги каби мавзуларга ҳам ойдинлик киритилди.
"Ипувер насиҳатлари"ни илк бор тадқиқ қилган олим Гарднер уни Тавротнинг Ибтидо китобидаги дунёнинг яратилиши ҳақидаги ҳикояларга ҳамоҳанг равишда ўқиш лозимлигини тавсия этган эди. Шунингдек, папирусдаги воқеаларни Вруне "топишмоқлар мажмуаси", Ланге "адабий башорат", Гарднер ва Зете “ижтимоий ўзгариш", Авдиев “синфий кураш" сифатида баҳолаган эдилар.
Папирусдаги воқеалар келажак хусусидаги башорат булмасдан, балки бўлиб ўтган воқеалар шоҳиди томонидан қайд этилган битиклардир. Миср подшолигининг хронологияси бўйича йирик мутахассис, профессор И. Великовский(3) папирусда баён этилган воқеаларнинг Таврот (Қадимги аҳднинг Чиқиш китоби)даги маълумотлар билан бир хил эканлиги хусусида фикр билдирган эди. Хорун Яҳёнинг қатор асарларидаги(4) қимматли маълумотлар бугунги кунда қадимги Шарқ тарихини янгича нуқтаи назардан урганишга хизмат қилади.
Авваламбор, Ўрта подшоликнинг охирида Қадимги Мисрда, асосан, оғир ишларни бажаришга маҳкум этилган кўп сонли қулларнинг қаердан келиб қолганлигини аниқлаштириб олсак. Афсуски, дарсликларда бу ҳакда ҳеч қандай маълумот йўқ. Қадимги Аҳд ва Қуръони карим ушбу қулларнинг яҳудийлар эканлигини тасдиқлайди.
8. Миср тахтини янги подшоҳ эгаллади, қайсиким Юсуф ҳақида ҳеч нарса билмас эди.
9. Ва ўз халқига қарата айтди: мана Исроил фарзандлари биздан кўра кўп ва кучлирокдир.
10. Уларни шундай алдаб қўяйликки, бошқа кўпайиб кетмасинлар, акс ҳолда уруш вақтида бизнинг душманларимиз билан бирлашиб, бизга қарши қурол кўтариб, юртимиздан чиқиб кетадилар.
11. Ва уларнинг устига қуллар бошлиғини назоратчи қилиб қўяйликки, уларни оғир меҳнат билан ҳолдан тойдирсин ва улар Фиръавн учун Пиром ва Рамзее каби икки шаҳар барпо этдилар. Бироқ, Исроил фарзандларини оғир меҳнат билан қанчалик тинкаси қуримасин, улар кўпаявердилар"5.
Юқоридаги матнда яҳудийларнинг туб миерликларга нисбатан кўпайиб кетганлиги, уларнинг Фиръавн томонидан қулликка тортилиб, оғир меҳнатга жалб этилиш жараёни баён этилган. Таврот ушбу масалага аниқлик киритади. "Чиқиш" китобидан:
1. Мана Ёқуб билан бирга Миср ерига келган Исроил фарзандлари ва уларнинг авлодларининг исми:
2. Рувим, Симеон, Левей ва Иуда.
3. Иссехор, Завулон ва Бенямин.
4. Дон ва Неффалим, Гад ва Асир.
5. Ёқуб авлодларидан жами етмиш жон бўлиб, Юсуф эса олдинроқ, Мисрга келган эди.
6. Юсуф ва унинг оға-инилари ҳамда барча авлодлари ҳам вафот этди.
7. Исроил фарзандлари эса кўпайиб, бениҳоя кучайиб, ўша ер (Миср) улар билан тўлиб кетди"(6).
Ушбу фикрлардан кўриниб турибдики, Миср тарихида муҳим роль ўйнаган Юсуф (а.с.)нинг орқасидан кўчиб келган 11 оға-иниси ва 70 киши ҳақида маълумот берилмоқда. Демак, Миср ерига яҳудийлар Юсуф (а.с.) даврида кўчиб келишган экан. Миср подшоҳининг Юсуф (а.с.)га ҳурмати баланд бўлган, шу боис улар унумли ерларни эгаллаганлар ва миерликлар билан тенг ҳуқуқларга эга бўлганлар. Хўш, Мисрда 18-сулола ҳукмронлигининг сўнгида рўй берган ушбу ижтимоий ўзгаришлар даврига келиб, яҳудийларнинг сони қанчага етган? Бу саволга Тавротда қуйидагича жавоб бор (Чиқиш 12.37 — 40).
37. Рамзесдан чиққан Исроил фарзандлари Сукоттуга йўл олди. Унинг сони ёш болалар ва аёлларни ҳисобга олмаганда 600.000 пиёда эркак эди.
38. Улар билан бирга бошқа юртлик асирлар жуда катта сигир, қуй ва эчки подалари ҳам бор эди.
40. Исроил фарзандлари Мисрда 430 йил яшадилар.
41. 430 йил тўлиши билан худонинг бандалари тизилган қўшиндек Мисрдан чиқиб кетдилар"7.
Яҳудийларнинг Мисрга кўчиб келиши хусусида Қуръони каримдаги оятлар ҳам Тавротдаги маълумотларни тасдиқлайди. "Бас, (шаҳар ташқарисида, чодирда кутаётган) Юсуфнинг ҳузурига кирганларида, у ота-онасини ўз бағрига босди ва "иншоаллоҳ, Мисрга тинч-омон киргайсиз", —
деди (8) (“Юсуф", 99). Юсуф (а.с.) акалари орқали ота-онаси ва ахди авлодларини Мисрга олиб келиш учун 200 та туя ва анжом-ускуналарни бериб юборган эди. Уларни кутиб олиш учун ўзи ва Миср шоҳи 4000 лашкари билан шаҳар ташқарисига чодир тикиб ўтирганда, улар етиб келадилар. Меҳмонларнинг сони 70 нафардан зиёд эди(9).
Юқорида келтирилган оятдаги маълумотга кўра, Мисрга келган Юсуф (а.с.)нинг 11 оға-иниси кейинчалик яҳудийларнинг 12 та уруғига асос солишган. Ана шу 12 та уруғдан тарқалган Исроил қавми Мисрда катта куч-қудратга эга бўлди. Бу эса Мисрнинг кейинги давр подшолари учун катта хавф-хатар туғдирди. "Аъроф" сурасининг 105-оятидаги изоҳда: “Юсуф (а.с.) вафот этгач, Мисрда Фиръавн яҳудийлар устидан зулмни кучайтириб юборган. Мисрга Юсуф (а.с.) келиши билан Мусо (а.с) келишининг оралиқ муддати 430 йил" — дейилади(10).
Таврот ва Қуръони карим маълумотлари бир-бирини тасдиқлайди. 430 йил мобаинида яҳудийлар Мисрда ниҳоятда кўпайиб кетишларини табиий деб ҳисобласа бўлади. Аммо 600.000 қулнинг ҳаммаси ҳам Юсуф (а.с) даврида кўчиб келган яҳудийларнинг авлоди бўлмасдан, балки, фиръавнлар олиб борган истилочилик юришлари натижасида қул қилиб келтирилгандир.
Фиръавн ҳокимияти учун қуллар сонининг ошиб бориши ҳам, бойлик ва куч-қудратга эга бўлган яҳудийлар қатламининг шаклланиши ҳам катта хавф туғдирган. Чунки, улар ҳокимиятга анча таъсир ўтказа бошлаган эди.
Қуръони каримда яҳудийларнинг Фиръавн томонидан оғир азобларга тортилгани хусусида маълумот Тавротдаги фикрларни тасдиқлайди: “Сизларни (Мусо қавмини) оғир азоблар билан қийнаган, қизларингизни тирик қолдириб, ўғилларингизни қатл этаётган Фиръавн навкарларидан қутқарганимизни ҳам эслангиз..." ( Бақара", 49). "Фиръавн қавмининг зодагонлари айтдилар: ("Эй Фиръавн"!) Мусо ва (унинг) қавмини ер (юзи) да бузғунчилик қилишга ҳамда сени ва илоҳларингни (тан олмай) тарк этишларига қўйиб берасанми?" (Фиръавн) деди: "Уларнинг ўғилларини (қатли ом қилиб) қириб ташлаб, хотинларини тирик қолдирамиз ва биз улар устидан ғолибдирмиз!” (11). Ипувер тасвирлаган Мисрдаги даҳшатли воқеалар Таврот ва Қуръони Каримдаги Мусо (а.с)нинг Фиръавнга кўрсатган мўжизалари билан айнан оир хил(12). Яъни Таврот Мусо (а.с) томонидан Миср ерига ўн хил офат (десять казней) ёғдирди деса, Қуръони каримда Мусо (а.с)нинг Фиръавнга тўққизта мўжиза кўрсатгани ҳикоя қилинади.
Хуллас, Мисрда XVIII сулола охири - XIX сулола ҳукмронлиги даврида рўй берган ижтимоий ҳодисаларнинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи қуллар, яъни яҳудийлар бўлишган. "Ипувер насиҳатлари"да "ўзга юртликлар сифатида тилга олинган, саройлар ва эҳромлар қуришдек оғир ишларга жало этилган, турли жазоларга тортилган яҳудийлар қирилиб кетиш арафасида турган эди.
Қадимги Миср тарихида мураккаб ва мунозарали бўлган ушбу давр п ҳақида “Ипувер насиҳатлари" дан ташқари, Ноферруху насиҳатлари'' номли ҳужжат ҳам қимматли маълумот беради. "Ипувер насиҳатлари" даги айрим хабарлар Тавротнинг Чиқиш китобидаги фикрлар билан бир хил. Ҳақиқатан ҳам, бу тарихий ҳақиқат бўлса, унинг хронологиясини қандай аниқлаймиз?
В. В. Струве маълумотларига асосланилса, Ипувер Ўрта подшолик (мил. ав. XVIII асрнинг бошида) даврида яшаган. Бироқ папирус матнининг тили ва орфографияси эса, Янги подшолик (мил. ав. 1300 й.) даврига оид(13). Икки сана орасидаги даврнинг бир-биридан анча узоқлиги бизни тарихий ҳақиқатдан узоқлаштиради. Мисрда юз берган ижтимоий-сиёсий ҳодисаларнинг ҳаракатлантирувчи кучи қулликка маҳкум этилган яҳудийлар бўлиб, Тавротдаги маълумотга қараганда, улар Фиръавнга Пер-Рамзес ва Пиром шаҳарларини қуриб беришган(14). Айнан шу маълумотни В.И.Авдиев ҳам тасдиқлайди(15). Демак, Ипувер берган маълумотлар Тавротдаги маълумотлар билан бир хил бўлса, бу воқеа тарихан Рамзес II ҳукмронлиги даврида рўй берган деб айта оламиз. Бу фикрни Миср хронологиясини қайта кўриб чиқишни таклиф этган И.Великовский ҳам исботлаб берган. Шунингдек, сўнгги йиллардаги археологик қазишмаларнинг ютуғига таянган ҳолда, изланиш олиб борган турк олими Ҳорун Яҳё ҳам ўз асарида денгизга ғарқ бўлган Фиръавн — айнан Рамзес II эканлиги ҳақидаги фикрни илгари сурмоқда(16). Мисрда юз берган воқеаларнинг тарихий ҳақиқат эканлигини "Таврот" ва "Қуръони карим" ҳам тасдиқламокда. Бироқ бу якдиллик хронология масаласига аниқлик киритмайди. Яъни "Таврот"даги ҳикоялар хронологиясияга қараганда, яҳудийларнинг Мисрдаги қулликдан озод бўлиб чиқиб кетишлари эрамиздан аввалги 1446, 1445 йилларга тўғри келади деган фикрдалар(17). Библия хронологиясига кўра (Янги Аҳд) бу воқеа мил. ав. 1350 йилда рўй берган (18). Тарихий факт эса, Рамзес II нинг ҳукмронлик иилларини кўрсатиб турибди (19). Бунга кўра, орадаги фарқ 195 (ёки 196) йилни (Рамзес II вафот этган йил айрилган мил. ав. 1446 — 1251 = 195 ) ташкил этади. Шу ўринда, В.Струвенинг "Ипувер насиҳатлари ” папирусининг тили ва орфографиясига кура, эрамиздан аввалги 1300 йилга оид, деган фикри ҳақиқатга яқинроқ. Миср тарихининг хронологиясига аникдик киритиш учун астрономик ҳисоб-китоблардан ҳам унумли фойдаланилган. Астрономик ҳисоб-китоблар ҳам табиатдаги жуда катта ўзгариш (катаклизма)ларнинг биз илгари сураётган сана Рамзее II нинг ҳукмронлик йилларига жуда яқин келади(20).
Мусо (а.с)нинг ҳаётлик йиллари барча чигалликларнинг боши эканлигига амин бўламиз. Стокгольмдаги Библияни таржима қилиш институти чоп этган "Инжил"да Мусо (а.с.) мил. ав. 1400 йилларда яшаган дейилса (21), "Саодатга элтувчи билим"да Мусо (а.с.) мил. ав. 1666 йилда туғилиб, 1546 йилда 120 ёшда вафот этган деган маълумот берилади (22). Ёки Ислом энциклопедиясида: "Мусо (а.с.) Қуръонда номи тилга олинган пайғамбарлардан бири. Миср подшоси Рамзес II даврида таваллуд топди", — дейилган (23). Шунингдек, "Мифы народов мира" китобида Мусо (а.с.) билан боғлиқ воқеалар мил. ав. 1305— 1196 йиларга оидлигини таъкидлайди (24). Ушбу маълумот ҳам Рамзес II нинг ҳукмронлик йилларига тўғри келади. Ислом тарихига оид манбаларда Мусо (а.с.) 120 йил яшаган (25). Юқоридаги маълумотларни умумлаштирган ҳолда Мусо (а.с.) ҳаёт бўлган йилларни аниқлашга ҳаракат қиламиз. Бунинг учун бизга Қуръони карим тўғри йўл курсатади: "Дарҳақиқат, Фиръавн ерда (Мисрда) туғёнга кетиб, унинг аҳолисини бўлиб ташлади. Улардан бир тоифани (Исроил авлоди қавмини) хорлаб, ўғилларини сўяр, қизларини тирик қўяр эди. Албатта, у бузғунчилардандир” (11 Қасас ", 4).
Ушбу оятнинг тафсирини Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф қуйидагича таърифлайди: "Фиръавн Миср подшоҳи. Мусо (а.с.) дазрларида Рамзес II фиръавн бўлганлигини кўпчилик таъкидлайди..." (26). Демак, кўпчилик исломшунослар ва муфассирларимиз Мусо (а.с.)нинг Рамзес II ҳукмронлиги даврларида яшаганлигини таъкидлайдилар. Унда, Рамзес II қачон ҳукмронлик қилган, деган табиий савол туғилади. Рамзее II ҳукмронлик қилган йилларга аниқлик киритмасдан туриб, Мусо (а.с.) ҳаёт кечирган йилларни аниқлаб бўлмаслигига амин бўлдик. Афсуски, фундаментал дарсликлар ҳам бу масалага турлича ёндошади.
В.И.Авдиев Рамзее II нинг ҳукмронлик даврини 1317—1251 йилларда деб ёзса (27), В.И.Кузищин таҳрири остида чиққан дарсликда 1301 — 1235 йиллар кўрсатилган (28). Энг янги манбалар эса Рамзес II нинг ҳукмронлик даврини 1290 — 1224 йилларга олиб бориб тақамокда (29). Ушбу манбанинг яна бир хусусияти шундаки, унда Мусо (а.с.)нинг Рамзес II ҳукмронлиги даврида туғилганлиги ва Тавротдаги ҳикояларнинг тарихийлиги баён қилинган. Унга кўра, Мусо Фиръавннинг буйруғи билан яҳудийларнинг ўғил чақалоқлари ўлдирилган йилда туғилган. Таврот ва Қуръони каримдаги маълумотга кўра, (3 ойлик) Мусони сандиқчага еолиб Нил дарёсига оқизадилар. Сандиқчани Фиръавннинг хотини Осиё тутиб олади ва Мусони ўзига ўғил қилиб олади. Муео (а.с.) саройда неча ёшгача тарбияланган деган саволга ҳам Қуръони каримдан тўғри жавобни оламиз: "Қачонки, у вояга етиб, (қирқ ёшга) тўлгач, Биз унга ҳукм (пайғамбарлик) ва илм ато этдик. Биз эзгу иш қилувчиларни мана шундай мукофотлаймиз" ("Қасас", 14). Ушбу оятнинг тафсирига эътиборингизни қаратсак: “Ҳазрати Ибн Аббос разияллоҳу анҳу: “Вояга етиш ўн саккиздан ўттиз ёшгача, мукаммал бўлиш ўттиздан қирққача" - деган эканлар".
Ана шу маъноларни эътиборга олиб, баъзи муфассир уламоларимиз, Мусо (а.с.) ушбу оятда васф қилинган пайтда ўттиз ёшлар атрофида бўлганлар, деб тахмин қилишади (30). Демак, Мусо (а.с.) Фиръавн саройида ўттиз ёшга қадар яшаган. Кейин эса Мусо (а.с.) бир мисрликни уриб ўлдиргани учун Мисрдан қочиб Мадянга кетади. Бу ерда Шуайб (а.с.) нинг қўйларини боқишга ёлланиб ишлайди. Қуръони каримда бу ҳакда шундай марҳамат қилинади: "(Шуайб) айтди: "Менга саккиз йил ишлаб беришинг бадалига мен сенга мана шу икки қизимдан бирини никоҳлаб бермоқчиман.
Энди, агар ўн йилни битирсанг (ўн йил ишлаб берсанг) ўзингдан (марҳамат) дир. Мен сени қийнашни истамайман.
Иншоаллоҳ, менинг солиҳ кишилардан эканимни билурсан” (“Қасас", 27)31. Кейинги оятда Мусо (а.с.)нинг ушбу шартни мукаммал, яъни ўн йил тўлиқ бажаргани ва шундан сўнг Мисрга қайтишни режалаштирганини баён этилган: “Бас, қачонки, Мусо (келишилган) муддатни ўтаб, оиласи билан (Миср томон) йўлга тушгач, Тур (тоғи) тарафидан бир оловни кўриб қолди..." (“Қасас", 27).
Мусо (а.с.) қайнотаси билан келишилган муддатни ўтаб, аҳли аёлини олиб Мисрга қайтганда қирқ ёш атрофида бўлган, дейишга тўла асос бор. Шу ёшда Мусо (а.с.)га Тур тоғида пайғамбарлик неъмати берилган. Шу ўринда Тавротдаги маълумотни ҳам мушоҳада учун ҳукмингизга ҳавола этамиз. Таврот, Чиқиш китоби, 7:7 бобда: "Бу пайтда Мусо (а.с.) 80, Ҳорун (а.с.) эса 83 ёшда эди, — дейилади" (32). Яқинда чоп этилган дарсликларда Рамзес II (1290— 1224 йилларда) 66 йил ҳукмронлик қилганлиги айтилади. Мусо (а.с.) Рамзес II нинг ҳукмронлиги даврида туғилиб, 80 ёшларда Мисрга қайтиб келганда, Фиръавн аллақачон ўлган бўлиши керак эди. Юқорида келтирилган маълумотлардан келиб чиқиб, Мусо (а.с.) ҳаёт кечирган йилларни ҳисоблаймиз.
1. Рамзес II (1317-1251 йилларда) ҳукмронлик қилган (33) бўлса, Мусо (а.с.) Рамзес II ўлган йилда 40 ёшда бўлган деб ҳисобласак, Муео (а.с.) 1291 йилда туғилиб, (120 ёшида) 1171 йилда вафот этган.
2. Рамзес II (1301 - 1235 йилларда) ҳукмронлик қилган (34) бўлса, Мусо (а.с.) 1275 йилда туғилиб, 1155 йилда вафот этган.
3. Рамзес II (1290- 1224 йилларда) ҳукмронлик қилган (35) бўлса, Мусо (а.с.) 1264 йилда туғилиб, 1144 йилда вафот этган.
"Қадимги Шарқ тарихи" китобида ушбу воқеа "камбағаллар ва қуллар" қўзғолони сифатида баҳоланиб, барча маълумотлар “Ипувер насиҳатлари' га асосан ёритилади(36). Қўзғолон эса, ўрта подшолик даврининг охирига, милоллан аввалги 1750 йилга олиб бориб тақалади. Худди шундай фикр олдинроқ мисршунос Р. И. Рубинштейн томонидан илгари сурилган бўлиб(37), муаллиф тафсилотларни таърифлашда "Ипувер насиҳатлари "дан парчалар келтиради. Шундан кўриниб турибдики, мисршунос олимлар хронология борасида, анъанани бузмаган ҳолда, қўзғолонни милоддан аввалги 1750 йилда деб, тафсилотларни тасвирлашда эса мил. ав. XIII асрда яратилган "Ипувер насиҳатлари "дан фойдаланиб, хронологияни бузиб кўрсатишган. Биз юқорида таклиф этаётган хронология илмий жиҳатдан тасдиқланиб, дарсликларда ўз аксини топса, Қадимги Миср хронологиясида ҳам муайян ўзгаришлар бўлиши табиийдир.
1 Алан Хендерсон Гарднер (1879 — 1963) — инглиз мисршуноси ва тилшуноси.
2 Повесть Петеисе. —М.: 1978.
3 И.Великорский (1895—1979) америкалик тарихчи олим. 1895 10 июнда Витебск (Белоруссия) шаҳрида туғилган. Москва Университетида ҳуқуқ ва қадимги дунё дарихини ўрганган. 1921 йили медицина фанлари доктори илмий унвонини олгач, аввало Германияга, кейинроқ, яъни 1939 йили Нью-Йорк шаҳрига кўчиб ўтган.
4 Хорун Яхъё. Погубленние народы. — Истанбул, 2001; Чудо Корана. —М.: 2006.
5 Ветхий Завет. Книга Исход. — М.: Издательство Российского Государственного Гуманитарного Университета, 2000. —С. 13—14.
6 Мазкур нашр. — Б.13.
7 Мазкур нашр. —Б.43.
8 Қуръони карим (“Юсуф", 99). Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири. Таржима ва тафсир муаллифи Шайх Абдулазиз Мансур. —Т.: "Тошкент ислом университети", 2006. — Б.246-247.
9 Мазкур нашр. — Б.246 — 247.
10 Мазкур нашр. —Б. 164.
11 Қуръони карим (“Аъроф" 127). Мазкур нашр. —Б.165.
12 Қаранг:
Қуъони карим. 2:49; 2:127; 7:128,129, 130, 131,136,137; 17:103,104; 28:4-42.
13 Хрестоматия по истории Древного Востока — М. 1980.— С.42.
14 Ветхий Завет. Книга Исход. Издательство Российского Государственного Гуманитарного Университета 2000, —С. 13— 14.
15 Авдиев В.И. Қадимги Шарқ тарихи. —М.: 1964. —С.304.
16 Хорун Яхья. Погубленные народы. —Стамбул, 2001. —Б.84—105.
17 Қаранг: Леннарт Мюллер. Дело об Исходе
18 biblius.net
19 Авдиев В.И. Қадимги Шарқ тарихи. —М.: 1964. —Б.301.
20 Каранг: Авдиев. В.И. Қадимги Шарқ тарихи. —М., 1964. —Б. 184.
21 Инжил. —Стокгольм, 1992, (Библия луғати). — Б.7.
22 Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. 1-Н китоб. —Т.: 2004. — Б.83.
23 Ислом энциклопедияси. — Т.:"Узбекистан миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2004. -Б. 169.
24 Мифы народов мира. —М.: «Советская энциклопедия», 1988. —С. 164—165.
25 Абдурахмонов А. Саодатга элтувчи билим. 1-П китоб. —Т.: 2004. —Б.83.
26 Муҳаммад Содиқ Муқаммад Юсуф. Тафсири Ҳилол. Тўртинчи жуз. —Т.: 2006, — Б.362— 363.
27 Авдиев В.И. Қадимги Шарқ тарихи. —М.: 1964. —Б.301.
28 Кузищин В.И. История древного Востока. —М.: 1974.
29 Рыжков К.В, Рыжкова Е.В. 100 Великих пророков и вероучителей. —М.: 2006. —С. 110; Энциклопедия. Все монархи мира. Древний Восток. —М.: 2001. —С. 148; Всемирная история. -Москва-Минск, 1999. — С.554 —562.
30 Муҳаммад Содиқ Муқаммад Юсуф. Тафсири Ҳилол. Тўртинчи жуз. —Т.: 2006. —Б.370.
31 Мазкур нашр. — Б.380.
32 Ветхий Завет. Книга Исход. —М.: «Издательство Российского Государственного Гуманитарного Университета», 2000. —С.29.
33 Авдиев. В.И. Қадимги Шарқ тарихи. —М.: 1964. —Б.301.
34 Кузищин В.И. История древного Востока. —М.: 1974.
35 Рыжков К.В, Рыжкова Е.В /100 Великих пророков и вероучителей. —М.: 2006. —С.110; Энциклопедия. Все монархи мира. Древний Восток. —М.: 2001. —С.148; Всемирная история. — Москва-Минск, 1999. —С.554 —562.
36 Авдиев В.И. Қадимги Шарқ тарихи. —М.: 1964. —Б.262 —263.
37 Древний Восток. —М.: 1958. —С.43 —47.
Мавлуда РАҲМОНОВА, Бухоро озиқ-овқат ва енгил саноат технологияси институти катта ўқитувчиси
