Ўғузлар
Келиб чиқиши
Ўғузлар — туркий-угро-сармат қавмлари аралашмасидан ташкил топган. Буюк Совет Энциклопедиясига кўра, айрим туркий ва қадимги мўғул қабилалар сако-массагетлар билан қўшилиб, ўғузларнинг шаклланишига сабаб бўлган.
Ўғузларнинг таърифи
Ўғузлар ёки ўғуз турклари — ўрта асрларда мавжуд бўлган туркий халқ, улар 24 асосий қабиладан иборат бўлган. XI асргача Ўрта Осиё ва Мўғулистон даштларида яшаган. Шу даврда ўғузларнинг катта қисми ўзларини "туркман" деб атай бошлаган. Улар Озарбайжон, Туркманистон, Эрон, Туркия ва Ироқ туркларининг аждодлари ҳисобланади. Қозоқ, қирғиз, татар, башқир, ўзбек ва қарақалпоқлар этногенезида ҳам ўғузлар иштирок этган.
Орхон ёзувлари ўғузларнинг аввалги туркий халқ сифатида тасвирланган бўлиши мумкин.
Этник таркиби
Ўғузлар замонавий туркий халқлар — туркманлар, суриялик ва ироқлик туркманлар, қадимги хоразмликлар, озарбайжонликлар, анатолия турклари, месхет турклари, кипр турклари, гагаузлар ва салорларнинг аждодлари ёки этногенезида иштирок этган. XI—XIII асрларда салжуқлар орқали Шарқий Кавказ ва Шимолий-Ғарбий Эронга кириб бориб, маҳаллий аҳолининг туркийлашувига олиб келган.
Этимология
Айрим тадқиқотчилар "ўғуз" этнонимини "оқ" (стрела, қабила) ва "уз" (кўплик қўшимчаси) сўзларидан келиб чиққан деб ҳисоблайдилар. Бошқалар "оқ" (оқ, яъни ножўя) ва "уз" (одам, халқ) тушунчаларидан шаклланган деб тахмин қиладилар.
Ўғузлар тарихи
X асрнинг биринчи ярмида ўғузлар Сирдарё даштлари, Қаражуқ, Фараб ва Сайрам шаҳарларида яшаган. Географлар Истарҳий ва Ибн Ҳавқалнинг маълумотларига кўра, ўғузлар ҳудуди Каспий денгизидан Бухоро ва Сабронгача бўлган.
Ўғузлар VIII асрда Хазар ҳақонлиги вассаллари сифатида тарих майдонига чиққан ва аввал печенегларни Ғарбий Қозоғистондан Дон даштларига сиқиб чиқарган.
Ҳукмронлик ва мерос
Ўғузлар Эрон, Византия ва араб дунёсида ҳукмронлик қилиб, Салжуқ ва Усмонли каби машҳур сулолаларни ташкил қилганлар. Улар Самонийлар ва Қорахонийлар хизматига жалб қилинган, лекин кейинчалик давлатларни заифлаштириб, ўзлари мустақил салжуқлар давлатини барпо этганлар.
Тарихий манбалар, шу жумладан Ипатьев хроникаси, ўғузлар ва уларнинг салжуқ сулолалари ҳақида маълумот беради. Улар кўплаб халқлар ва давлатларнинг этногенези ҳамда маданий шаклланишига катта таъсир кўрсатган.
Анъанавий қабилавий ташкилот
Қабилавий ташкилот
Бозоқ (Синик ўқлар)
Гюнхон авлодлари:
- Қайи (Қайи) — Усмонли сулоласи асосчилари
- Боят
- Алқайевли
- Қараевли
Айхон авлодлари:
- Язир
- Дўғер (Токар)
- Додурға
- Япарли
Йилдизхон авлодлари:
- Афшор (Афшорийлар сулоласи асосчилари)
- Қизиқ
- Бегдили (Бейдиллий)
- Қарқин (Ғарқин)
Учоқ (Уч ўқлар)
Гўкхон авлодлари:
- Бояндир (Аққўюнлу сулоласи асосчилари)
- Бечене (Печенеглар)
- Човдур
- Чепни
Доғхон авлодлари:
- Салир (Қараманийлар сулоласи ва Ироқдаги Салғурлу давлатининг асосчилари)
- Эймир
- Алайонтли
- Ўрегир
Денгизхон авлодлари:
- Игдир
- Бюгдюз
- Ивэ (Йива) (Қорақўюнлу сулоласи асосчилари)
- Қиниқ (Салжуқлар империяси асосчилари)
Ўғуз тилларининг тарқалиши
Ўғуз тиллари — туркий тиллар оиласининг жанубий-ғарбий гуруҳига кирувчи тиллар бўлиб, бу гуруҳ энг кўп соқчиларга эга. Энг йирик замонавий ўғуз тиллари:
- Туркча (60 миллионга яқин, тахминан 75 миллион киши туркчани билишади)
- Озарбайжонча (35—40 миллионга яқин)
Ўғуз халқлари:
- Гагаузлар
- Ғажали
- Озарбайжонлар
- Қожарлар
- Афшорлар
- Айналлу
- Сонкор турклари
- Қорапопоқлар
- Турклар
- Кипрлик турклар
- Месхет турклари
- Жанубий Қрим қирғоқларидаги татарлар
- Ўрумлар
- Суриялик туркманлар
- Ироқлик туркманлар
- Туркманлар
- Трухманлар
- Хамза
- Салорлар
- Юруклар
- Қашқайлар
- Қараманийлар
- Хуросон турклари (Таймуртоши, Гударий ва бошқалар)
Халажлар
Халажлар ўғуз гуруҳига кирмайди. Улар арғу қабилаларининг авлодлари бўлиб, ўғузлар (салжуқлар) билан Қозоғистон ва ҳозирги Эрон ҳамда Афғонистон ҳудудларидан кўчиб келганлар.
