Форс кўрфази уруши 1990–1991 йилларда Ироқнинг Қувайтга босқинига жавобан 35 та давлатдан иборат ҳарбий коалиция томонидан ўтказилган қуролли кампаниядир. Бу уруш икки асосий босқичдан иборат бўлган:
1. "Чўл қалқони" операцияси (1990 йил августдан 1991 йил январгача) – ҳарбий қувватни тўплаш босқичи.
2. "Чўл бўрони" операцияси (1991 йил 17 январдан 28 февралгача) – АҚШ бошчилигида ҳаво зарбалари ва Қувайтни озод қилиш.
Ироқнинг Қувайтга босқини ва сабаблари
Иқтисодий ва сиёсий можаролар:
Ироқ 1988 йилда Эрон билан уруш тугагач, улкан қарзларга ботган эди. Саудия Арабистони ва Қувайтдан қарзлар жами 14 миллиард долларни ташкил этарди. Ироқ ҳукмдори Саддам Ҳусайн бу қарзларни кечишни талаб қилган, аммо бу давлатлар рад жавобини беришган. Шунингдек, Қувайт ОПЕК квоталарини бузиб, нефть ишлаб чиқаришни оширган ва бу Ироқ иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатган.
Қувайт ҳудудига бўлган даъволар:
Ироқ Қувайтни тарихан ўз ҳудуди деб ҳисобларди, чунки у Осмонли империясининг Басра вилояти таркибида бўлган. Шунингдек, Қувайтнинг қазиш буриши орқали Ироқнинг Румайла нефть конларига зарар етказганлиги ҳақида даъволар қилинган.
Босқиннинг бошланиши
1990 йил 2 август куни Ироқ Қувайтга босқинни бошлади. Ироқ Республика гвардияси Қувайт армиясини қисқа муддат ичида тор-мор этди. Икки кун ичида Қувайтнинг аксарият ҳудудлари Ироқ томонидан эгалланди. Қувайт қўшинлари Саудия Арабистонига чекинишга мажбур бўлди.
Ироқнинг босқини ва Қувайтни озод қилиш учун БМТ томонидан санкцияланган ҳарбий коалиция ташкил этилди.
"Чўл бўрони" операцияси
1991 йил 17 январь куни АҚШ бошчилигида коалиция кучлари Ироқ ҳудудларига ҳаво зарбалари беришни бошлади. Операциянинг асосий мақсади Ироқ қўшинларини Қувайтдан ҳайдаш эди.
1991 йил 28 февраль куни Қувайт тўлиқ озод қилинди. Ироқ армияси чекиниш вақтида 600 та нефть қудуқларини ёқиб юборди, бу экологик офатга сабаб бўлди.
Урушнинг аҳамияти ва оқибатлари
1. Глобал таъсир:
Уруш минтақадаги кучлар мувозанатига катта таъсир қилди. АҚШ минтақага ўз таъсирини янада оширди.
2. Ироқ учун оқибатлар:
Ироқ иқтисодиётига катта зарар етказилди. Санкциялар ва ўлкан иқтисодий йўқотишлар мамлакатнинг келгуси йиллардаги аҳволини оғирлаштирди.
3. Қувайтнинг қайта тикланиши:
Қувайт халқаро ҳамжамият кўмагида ўз иқтисодиётини қайта тиклади.
Форс кўрфази уруши нафақат ҳарбий кураш, балки иқтисодий ва сиёсий сабаблари билан ҳам тарихда муҳим ўрин эгаллайди. Урушнинг сабоқлари минтақавий муносабатларда узоқ муддатли ўзгаришларга олиб келди.
Дасман саройи учун жанг
1990 йил 2 августда маҳаллий вақт билан 00:00 дан сўнг Ироқ Қувайтга босқин уюштирди. Ироқ махсус кучлари Қувайт амири яшаган Дасман саройига ҳужум қилди. Ҳужум тахминан соат 04:00 ва 06:00 орасида бошланди. Ироқ кучлари саройга учувчи вертолётлар ёрдамида ёки фуқаролик кийимидаги аскарлар орқали етиб келгани ҳақида хабар берилган.
Ироқ кучлари жанг давомида Республика гвардиясининг «Ҳаммурапи» дивизияси каби қўшимча қисмлар билан кучайтирилди. Бу кучлар Қувайт шаҳрига 80-шоссе орқали етди. Жанг алоҳида шиддатли бўлиб, туш пайтида янада авж олди. Соат 14:00 да Дасман саройи ироқликлар томонидан назоратга олинди, аммо амир ва унинг маслаҳатчилари штурм бошланишидан олдин бош қароргоҳга қочиб кетишга муваффақ бўлди. Жангда амирнинг укаси Фаҳд ал-Аҳмад ҳалок бўлди. У саройни ҳимоя қилиш учун етиб келган эди.
Кўприклар жанги
Ироқнинг босқини Қувайт қуролли кучларини тайёрсиз ҳолда ушлади. Гарчи Ироқ билан чегарада дипломатик таранглик ва ҳарбий фаолият ошган бўлса-да, Қувайтнинг марказий ҳукумати армияга ҳеч қандай буйруқ бермаган эди. 2 август куни Ислом янги йили муносабати билан ҳукумат ходимлари таътилда эди, шунинг учун айрим ҳарбий қисмлар ўринбосар ходимлар билан тезда тўлдирилди.
Қувайтнинг 35-бригадалари асосан 36 та «Чифтен» танки, зирҳли транспортерлар ва 7 та артиллерия қуролидан иборат эди. Улар Ироқнинг Республика гвардиясига тегишли танк дивизиялари билан тўқнашди. Жангда Қувайт қўшинлари тактик афзалликка эга бўлган бўлса-да, уларнинг қурол-аслаҳаси тугаши сабабли Саудия Арабистонига чекинишга мажбур бўлишди.
Дипломатик жараён
Ироқ босқинидан бир неча соат ўтиб, Қувайт ва АҚШ делегациялари БМТ Хавфсизлик Кенгаши йиғилишини чақирди. 660-резолюция қабул қилиниб, Ироқнинг босқини қораланди ва унинг қўшинларини Қувайтдан чиқариб кетиши талаб қилинди.
6 август куни қабул қилинган 661-резолюция Ироққа нисбатан иқтисодий санкциялар жорий қилди. Шундан сўнг, 665-резолюция орқали ҳарбий-денгиз блокадаси ташкил этилди. Бу блокада Ироқнинг денгиз йўли орқали юк олиб чиқиши ва олиб киришини тўхтатиш учун амалга оширилди.
"Чўл қалқони" операцияси
Ироқнинг Қувайтга босқини Саудия Арабистони учун катта таҳдид солди. АҚШ президенти Жорж Буш тезда "Чўл қалқони" деб номланган операцияни бошлаб, Саудия Арабистонига ҳарбий қўшинлар жўнатди. Операция 1990 йил 7 августда бошланди. АҚШ ва унинг иттифоқчилари Саудия Арабистонидаги нефть ресурсларини ҳимоя қилиш мақсадида қўшинларини кучайтирди.
Ҳарбий-денгиз блокадаси
12 августда Ироққа нисбатан ҳарбий-денгиз блокадаси бошланди. АҚШ ҳарбий кемалари Ироқ ва Қувайтга кирувчи ва чиқувчи юкларни назорат қилишга киришди. Бу блокада Ироқ иқтисодиётига катта зарар етказиб, унинг ҳарбий фаолиятини чеклашга қаратилган эди.
Бу воқеалар кейинги ҳарбий операциялар ва халқаро санкцияларнинг асоси бўлиб, 1991 йилда Қувайтнинг тўлиқ озод этилиши билан якунланди.
Ироқнинг дипломатик таклифлари
1990 йил 12 августда Саддам Ҳусайннинг таклифлари:
- Барча ҳудудий оккупацияларни бир вақтда ҳал қилишни таклиф қилди. Бу доирада:
- Исроилнинг Фаластин, Сурия ва Ливандаги оккупациясини тугатиш;
- Суриядан Ливанни тарк этишни талаб қилиш;
- Ироқ ва Эрон ўртасида ўзаро қўшинларни олиб чиқиш ва Қувайтдаги вазиятни ҳал қилиш.
- Америка қўшинларининг Саудия Арабистонидан чиқарилиши ва улар ўрнига араб қўшинларини жойлаштириш;
- БМТ санкцияларини бекор қилиш, Ироқ билан умумий муносабатларни тиклаш.
Қўшимча шартлар:
- Қувайтнинг Бубийан ва Варба оролларига ва Румайла нефть конларига Ироқнинг «кафолатланган кириш ҳуқуқини» таъминлаш.
- Ироқ билан иқтисодий ёрдам ва молиявий қийинчиликларни енгиллаштириш бўйича келишув.
- Фаластин муаммосини ҳал қилиш, шунингдек, Исроил ва Ироқ қуролларини йўқ қилиш ҳақидаги талаблар.
АҚШ ва БМТ бу таклифларни рад этди, уларни вақтни чўзиш учун қилинган ҳаракат сифатида баҳолади.
"Саддамнинг қалқонлари" стратегияси
1990 йилнинг августи ва декабри оралиғида Ироқ хорижий фуқароларни «қалқон» сифатида ушлаб туриш стратегиясини қўллади:
- 20 август – 82 нафар британ фуқароси Қувайтда гаровга олинди.
- 6 декабрь – Ироқ 3000 хорижий гаровдаги шахсларни озод қилди.
- 10 декабрь – Британ фуқаролари озод этилди.
Бу стратегия халқаро ҳамжамиятга босим ўтказиш мақсадида амалга оширилди, аммо дипломатик жиддий оқибатларга олиб келди.
- 1990 йил 28 августда Ироқ Қувайтни расман аннексия қилиб, уни ўзининг «19-вилояти» деб эълон қилди.
- Қувайтга қўғирчоқ ҳукумат – «Қувайт Республикаси» ташкил қилинди, унинг раҳбари этиб Алаа Ҳусайн Али тайинланди.
- Али Ҳасан ал-Мажид Қувайтнинг губернатори этиб тайинланди.
Коалиция кучларининг ташкил қилиниши
Қарши курашиш учун коалициянинг шаклланиши:
- Сентябрь 1990 – АҚШнинг Давлат котиби Жеймс Бейкер минтақа бўйлаб 11 кунлик дипломатик ташрифни бошлади:
- Саудия Арабистони ва Қувайтдан ҳарбий харажатларга ёрдам сўради.
- Миср ва Сурия каби араб давлатларини қўллаб-қувватлашга кўндирди.
- Европа мамлакатлари: Германия ва Япония иқтисодий ёрдам кўрсатди.
Коалицияда иштирокчилар:
- 39 та давлатдан иборат кучлар йиғилди.
- АҚШ кучлари 956,600 ҳарбий ходимнинг 73% ни ташкил этди.
- Сурия 100,000 аскар билан кўмак берди.
- Германия ва Япония иқтисодий ёрдам кўрсатди.
Ироқнинг Қувайтга босқини ва кейинги дипломатик ва ҳарбий воқеалар халқаро муносабатларда кескин ўзгаришларга сабаб бўлди. Коалициянинг шаклланиши ва Саддам Ҳусайннинг босқинига жавоб кучларининг қўшилиши минтақадаги кучлар мувозанатига чуқур таъсир кўрсатди. Шунга қарамай, Саддамнинг талаблари ва дипломатик ҳаракатлари халқаро ҳамжамият томонидан рад этилди, бу эса кейинги ҳарбий ҳаракатларга олиб келди.
Ҳаво кампанияси: Форс кўрфази урушидаги асосий босқич
Ҳужумнинг бошланиши:
Форс кўрфази уруши 1991 йил 16 январь куни кенг қамровли ҳаво зарбалари билан бошланди. Бу ҳаво кампанияси дунё тарихидаги энг кучли бомбардимонлардан бири бўлди. 42 кун давомида коалиция кучлари 100,000 дан ортиқ ҳарбий парвоз амалга ошириб, Ироқка 88,500 тонна бомба ташлади. Ҳужумнинг асосий мақсадлари Ироқнинг ҳарбий ва фуқаролик инфратузилмасини йўқ қилиш эди.
Ҳужумнинг асосий босқичлари:
1. Ҳаво мудофаасини йўқ қилиш:
Ироқнинг ҳаво кучлари ва ҳаво ҳимоя тизимларини йўқ қилиш устувор вазифа сифатида белгиланди. Ҳаво зарбалари асосан Саудия Арабистони ва уч авианосецдан амалга оширилди.
2. Бошқарув тизимларини йўқ қилиш:
Ироқнинг ҳарбий қўмондонлиги ва алоқа тизимларига зарба берилди. Бу Ироқ армиясининг қаршилик кўрсатиш қобилиятини пасайтириш учун амалга оширилди.
3. Ҳарбий мақсадли ҳужумлар:
Ҳужумлар Ироқ ва Қувайтдаги ҳарбий иншоотлар, ракета қўшимчалари ва ҳарбий-денгиз қувватларига қаратилди. Ракета қўшимчаларини топиш ва йўқ қилиш учун АҚШ ва Буюк Британия махсус кучлари Ироқнинг ғарбий ҳудудларига юборилди.
Ҳисоботлар ва йўқотишлар:
Ироқнинг ҳаво мудофааси кутилганидек самарали бўлмади. 100,000 дан ортиқ парвозлар давомида коалиция атиги 75 самолётни йўқотди, улардан 44 таси Ироқ ҳаракатларидан йўқ қилинди.
Ироқнинг Исроилга ракета зарбалари
Ҳаракат мақсади:
1991 йил 17 январдан 23 февралгача Ироқ Исроилга 42 та «Скад» ракета қўйиб юборди. Саддам Ҳусайннинг мақсади Исроилнинг жавоб зарбасини қўзғаш орқали АҚШ бошчилигидаги коалициянинг араб давлатлари томонидан қўллаб-қувватланишига путур етказиш эди.
Исроилнинг жавоби:
- АҚШ Исроилга жавоб ҳужумини амалга оширмаслик учун босим ўтказди.
- Қувайтнинг ракета ҳужумларидан одамларни огоҳлантириш тизимлари ишга туширилиб, қурбонлар сони минималлаштирилди.
Хафжий жанги
Жанговар ҳаракатлар:
1991 йил 29 январда Ироқ Қувайтнинг жанубий қисми орқали Саудия Арабистонига ҳужум бошлади. Ҳужумда 1- ва 5-механизациялашган ҳамда 3-танк дивизиялари иштирок этди.
- Ҳужумнинг биринчи босқичида Ироқ қўшинлари Саудиянинг Хафжий шаҳрини эгаллади.
- 30 январдан 1 февралгача Саудия Арабистони Миллий гвардияси ва Қатар танк бўлинмалари ҳаво ҳужуми ёрдамида Хафжийни қайта эгаллади.
Натижалар:
- Коалиция 43 ҳарбийни йўқотди, 52 киши яраланди.
- Ироқ армияси 60–300 ҳарбий йўқотишга учради, 400 киши асирга олинди.
- Ҳафжий жанги Ироқ учун пропаганда ютуғига айланди, аммо Саудия ва коалиция учун стратегик жиҳатдан катта аҳамият касб этди.
Форс кўрфази урушидаги ҳаво кампанияси тарихдаги энг самарали ҳарбий амалиётлардан бири бўлиб, Ироқнинг қаршилик кўрсатиш қобилиятини сезиларли даражада заифлаштирди. Хафжий жанги эса Саудия Арабистони ва коалиция кучларининг ҳарбий имкониятларини намоён этиш билан бирга, Ироқнинг ҳарбий кучлари билан боғлиқ камчиликларни очиб берди.
Ироққа қарши ҳарбий куч ишлатиш рухсати
1991 йил 8 январь куни АҚШ президенти Жорж Буш Конгрессдан Ироққа қарши ҳарбий куч ишлатиш бўйича қўшма резолюция қабул қилишни сўради. Бу чақириқ БМТ Хавфсизлик Кенгашининг 1990 йил 29 ноябрдаги 678-резолюциясига мувофиқ, Ироқка Қувайтдан чиқиш учун қўйилган 15 январгача бўлган сўнгги муддат арафасида қилинган эди.
- Конгресс резолюцияни қабул қилди:
- Сенатда: 52 «ҳа» ва 47 «қарши».
- Ваколатхона палатасида: 250 «ҳа» ва 183 «қарши».
Бу АҚШ Конгрессида 1812 йилги урушдан бери ҳарбий куч ишлатишни санкциялашдаги энг тор овоз фарқи эди.
Ироқ флоти йўқ қилиниши: Бубийан жанги
Бубийан жанги — Форс кўрфази уруши даврида Ироқ флоти ва коалиция кучлари ўртасидаги ҳарбий-денгиз тўқнашуви.
- Ироқ флоти Эронга қочишга уринди, аммо коалиция томонидан йўқ қилинди.
- Британиянинг Lynx вертолётлари Sea Skua ракеталари билан 14 та кемани йўқ қилди.
- Жангда Ироқнинг 22 кемасидан 21 таси тўлиқ йўқ қилинди.
Бошланғич жанговар ҳаракатлар
- 1991 йил 15 февраль: АҚШнинг 1-41 пиёда отряди Саудия Арабистони чегарасини кесиб ўтди ва Ироқ ҳудудига илк рейдни амалга оширди.
- Артиллерия ва реактив залп ўт тизимлари орқали Ироқнинг 22 артиллерия дивизияси йўқ қилинди.
Қувайтни озод қилиш операцияси
24 февраль 1991 йил:
1 ва 2-денгиз пиёдалари дивизиялари Қувайтга кириб, Эль-Қувайтга йўналди.
- Миналар, сими тўсиқлари ва хандақлар устидан ўтишга қарамай, тез олдинга силжишди.
- Қаршилик кам бўлиб, кўпчилик ироқлик аскарлар таслим бўлди.
27 февраль:
Саддам Ҳусайн Қувайтдан чекиниш буйруғини берди. Бироқ, айрим ироқ қўшинлари буйруқни олмагани сабабли Қувайт халқаро аэропортида кучли қаршилик кўрсатилди.
Нефть қудуқлари ёниш сиёсати:
- Чекиниш жараёнида ироқликлар 700 та нефт конини ёқиб юборишди.
- Бу «ёрғоқ ер сиёсати» Қувайт иқтисодиётига жиддий зарар етказишга қаратилган эди.
Натижалар ва сабоқлар
- Қувайт 4 кунлик урушдан кейин озод қилинди.
- Коалиция 1100 га яқин йўқотишга учради.
- Ироқнинг йўқотишлари:
- 30,000–150,000 аскар.
- Минглаб ҳарбий техника, шу жумладан совет даврининг Т-72 танклари.
- М1 «Абрамс» ва «Челленжер» танклари Ироқ қуролли кучлари учун енгилмас бўлди.
Бу кампания Қувайтни тўлиқ озод қилиш ва Ироқнинг минтақадаги таъсирини пасайтириш билан якунланди.
Курд қўзғолони ва фаол ҳарбий ҳаракатларнинг якунланиши
Тинчлик конференцияси ва келишувлар
Форс кўрфази урушидаги фаол ҳарбий ҳаракатлар якунлангач, коалиция босиб олган ҳудудда тинчлик конференцияси ўтказилди. Конференция давомида Ироқ ва коалиция кучлари ўртасида ўт очишни тўхтатиш бўйича келишув имзоланди.
- Ироқ вертолётларидан фойдаланишга рухсат берилди, улар фуқаролик инфратузилмасига етказилган зарар туфайли давлат транзити учун ишлатилиши керак эди. Бироқ бу вертолётлар жанубдаги қўзғолонларни бостириш учун қўлланилди.
Жанубий Ироқдаги қўзғолонлар
- 1 март 1991 йилда Басрада ҳукуматга қарши қўзғолон бошланди.
- Қўзғолонлар қисқа вақт ичида Наджаф, Амара, Дивания, Ҳилла, Карбало, Кут, Насирия ва Самава каби йирик шаҳарларга тарқалди.
- Бу ҳаракатлар АҚШнинг Саудия Арабистонидаги радиостанция орқали «Озод Ироқ овози» дастурини эфирга узатиш орқали рағбатлантирилди.
Шимолдаги курд қўзғолони
- Курд раҳбарлари АҚШнинг ёрдамига умид қилиб, ҳукуматга қарши қўзғолон бошлади.
- Бироқ АҚШ қўллаб-қувватламади, Ироқ ҳукумати эса куч билан қўзғолонни бостирди.
- Натижа: Миллионлаб курдлар Туркия ва Эронга қочиб ўтди.
Қўзғолонларнинг натижалари
- 5 апрель 1991 йилда Ироқ ҳукумати қўзғолонларни тўлиқ бостирганини эълон қилди.
- Қурбонлар сони: 25,000–100,000 орасида баҳоланган.
- Бу воқеалар кейинчалик Ироқнинг шимолий ва жанубий қисмларида «учишга тақиқланган зоналар» яратилишига олиб келди.
Қувайтдаги вазият
- Амир шейх Жобир ал-Аҳмад ал-Сабоҳ Қувайтга қайтди. Унинг шахсий саройи вайрон бўлганлиги сабабли хусусий уйда яшашга мажбур бўлди.
- Жазолар: Саддам Ҳусайнни қўллаб-қувватлаган деб гумон қилинган шахслар таъқиб қилинди.
- 400,000 киши, шу жумладан, кўплаб фаластинликлар мамлакатдан ҳайдалди.
Сиёсий ўзгаришлар талаби
- Қувайтда демократия тарафдорлари парламентни қайта ишга туширишни талаб қилди.
- Аёлларга сайлов ҳуқуқини бериш каби сиёсий ислоҳотлар талаб қилинди.
Буш маъмуриятининг қарорлари бўйича танқидлар
- АҚШнинг Саддам Ҳусайнни ҳокимиятда қолдириш қарори танқид қилинди.
- Буш ва Брент Скоукрофтнинг 1998 йилдаги «Преобразованный мир» китобида ёзилишича, Саддамни ағдариш альянсни бўлиш ва катта сиёсий, инсонпарварлик ва иқтисодий йўқотишларга олиб келиши мумкин эди.
Эпилог
- 15 март 1991 йилда шайх Жобир ал-Аҳмад ал-Сабоҳ Қувайтга қайтди.
- Урушдан кейинги Қувайт икки қисмга бўлинган:
- Қолган аҳоли ва қочганлар ўртасидаги зиддият.
- Ҳукумат сиёсий ислоҳотлар ўтказишга мажбур бўлди.
Абу Муслим таржимаси
