Жуйбор хожалари Бухоро хонлигининг XVI—XVII асрларида ижтимоий ва сиёсий ҳаётда катта аҳамиятга эга бўлган. Хусусан, уларнинг йирик намояндалари бўлмиш Муҳаммад Ислом (тақрибан 1493—1563), Хожа Саъд (1531/32—1589), Тожиддин Ҳасан (1574—1646) ва Хожа Абдураҳим (1575—1628/29) фаолияти тарихчилар томонидан алоҳида ўрганилган.
Бу мавзуда В.Л. Вяткин ва П.П. Иванов каби тадқиқотчилар муҳим асарлар ёзган. Вяткин асосан Муҳаммад Исломнинг фаолиятини қисқача ёритиб, унинг ижтимоий-сиёсий воқеалардаги иштирокига эътибор қаратган. Иванов эса Жуйбор хожаларининг хўжалик ҳужжатларини тадқиқ қилиб, феодал мулкчилик тизими ҳақида кенг миқёсда тадқиқот ўтказган.
Жуйбор хожаларининг мол-мулк ва иқтисодий қуввати
Жуйбор хожалари катта мулкларга эгалик қилган. Улар Бухоро, Самарқанд, Насаф (Қарши), Марв ва бошқа вилоятларда кенг ер-мулкларга эга бўлган. Қуйида айрим маълумотлар келтирилган:
- Хожа Муҳаммад Ислом 2500 гектар ер, 10 минг қўй, 700 от, 500 туя ва 7 тегирмонга эга бўлган.
- Хожа Саъд 17 минг гектар ер, 2,5 минг қўй, 1 минг туя, 1,6 миллион танга йиллик даромад ва 1 минг қул эгаси бўлган.
- Хожа Тожиддин Ҳасаннинг мулки 1 минг қитъа ердан иборат бўлиб, 50 та чорбоғи, 20 минг қўйи ва 150 минг ман буғдой ҳосили бор эди.
Жуйбор хожаларининг шажараси ва диний мавқеи
Жуйбор хожалари ўзларини наслий аслзода сифатида кўрсатиб, Муҳаммад пайғамбар авлодидан эканликларини таъкидлашган. Улар Нақшбандия тариқатида юқори ўрин эгаллаб, ўз шажараларини маънавий етакчиларга боғлаб келган. Бу уларнинг нуфузини оширишда ва мол-мулк тўплашда муҳим омил бўлган.
Давлат бошқарувидаги роли
Жуйбор хожалари давлат ишларида муҳим лавозимларни эгаллаб, Шайбонийлар ва Аштархонийлар даврида жуда катта сиёсий таъсирга эга бўлган. Улар шайхулислом, нақиб ва бошқа юқори мансабларни эгаллаб, хонларнинг сиёсий қарорларига таъсир кўрсатган.
Жуйбор хожалари Бухоро хонлигининг ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий ҳаётида муҳим ўрин тутиб, давлатнинг иқтисодий барқарорлиги ва сиёсий тизимида ҳал қилувчи рол ўйнаган. Уларга тегишли мол-мулклар ва ерлар, шунингдек, сиёсий таъсирлари ҳақидаги маълумотлар уларнинг хонлик ҳаётидаги ўрнини янада яққол кўрсатиб турибди. Тарихий манбаларда уларнинг жамоатчилик ва сиёсий ҳаётдаги иштироки кенг ёритилган.
Жуйбор хожалари ўз аслзодалиги, нақшбандия тариқатидаги юқори мавқеи ва иқтисодий қуввати туфайли Бухоро хонлигида муҳим сиёсий ва иқтисодий куч сифатида танилган. Уларнинг давлат ишларидаги роли сомонийлар давридан бошлаб сезиларли бўлган.
Диний ва сиёсий лавозимлар
Жуйбор хожалари даврийликнинг муҳим мансабларини эгаллаган. Улар орасида:
- Нақиб ал-нуқабо (улуғ нақиб) ва шайхулислом каби юксак лавозимлар мавжуд бўлган.
- Хожа Муҳаммад Ислом ва хожа Саъд XVI асрда Бухорода шайхулислом лавозимини эгаллаган.
- Аштархонийлар даврида хожа Абдураҳимнинг набираси Муҳаммад Боқирхожа ва Ҳошимхожа шайхулислом лавозимида бўлган.
Чорбакр ва вақф ерлари
Имоми Абубакр Аҳмад ва унинг авлодлари Чорбакрдаги қабрини зиёрат қилиш орқали катта нуфузга эришган. Бу жой мусулмонлар орасида муқаддас манзил деб қаралган ва вақф ерлари билан бойитилган. Бу ер-мулклар Жуйбор хожаларининг сиёсий ва иқтисодий таъсирини оширишда муҳим рол ўйнаган.
Моддий бойлик манбалари
Жуйбор хожалари моддий фаровонликка эришишда қуйидаги омилларга таянган:
1. Ер ва мол-мулк тортиқлари: Хонлар ва султонлар уларга катта ер-сув ва қимматбаҳо совғалар тақдим этишган. Масалан:
- Абдуллахон 1552 йилда Насаф вилоятидан Мудин қишлоғини хожа Муҳаммад Исломга тортиқ қилган.
- 1586 йилда хожа Саъдга Бадахшон ҳудуди тортиқ қилинган.
2. Ички ва халқаро савдо: Жуйбор хожалари қўл остидаги савдо карвонлари орқали Қозон, Москва, Булғор, Кошғар ва бошқа шаҳарларга савдо қилган.
3. Меросий мол-мулк: Ер ва мол-мулкларни авлоддан-авлодга ўтказиш, бойликларни бирлаштириш сиёсати қўлланган.
Ҳукмдорлар билан яқин муносабатлар
Жуйбор хожалари давлат ҳокимиятида муҳим рол ўйнаган. Улар янги ҳукмдорларни қўллаб-қувватлашда, хатто тахтга ўтқазишда иштирок этган. Мисол учун:
- Абдуллахон II хожа Саъднинг илтимосига биноан турли қабилаларга нисбатан афв эълон қилган.
- Аштархоний ҳукмдорлар Жуйбор хожалари билан қариндошлик муносабатларини мустаҳкамлаш учун уларнинг оила аъзоларига уйланган.
Жуйбор хожалари Бухоро хонлигидаги сиёсий, иқтисодий ва диний ҳаётнинг марказида турган. Уларнинг бойликлари, сиёсий нуфузи ва диний мавқеи нафақат мамлакат ичида, балки халқаро савдо ва алоқаларда ҳам катта аҳамият касб этган. Улар нафақат мулкий бойликларни, балки маданий ва диний меросни сақлаб қолишда ҳам муҳим рол ўйнаган.
Жуйбор хожалари: Бухоро хонлигининг иқтисодий-сиёсий ҳаётидаги мавқеи
Жуйбор хожалари Бухоро хонлигида иқтисодий, сиёсий ва диний жиҳатдан катта таъсирга эга бўлган. Улар ўз бойликларини бошқариш ва янги ҳудудларни ўзлаштиришда фаол бўлишган. Уларнинг фаолиятини иқтисодий салоҳияти, сиёсий қудрати ва бошқарув тизимидаги роли орқали кўриб чиқиш мумкин.
Ерларни ўзлаштириш ва янги бойликларни яратиш
Жуйбор хожалари янги ерларни ўзлаштиришда ва ирригация тизимини ривожлантиришда фаол иштирок этган. Улар фақатгина қишлоқ хўжалиги эмас, балки ер-сувдан фойдаланишнинг самарадорлигини оширишга ҳам аҳамият қаратган. Мисоллар:
- 1557–1579 йиллар даврида Сомончуқ, Ачшона, Севинчи калон каби қишлоқлар ҳамда Чоржуй, Марв ва Вахш ҳудудларида каналлар қазилган.
- Абдуллахон II ҳокимларига юборган фармонида каналлар қазиш учун 10 минг мардикор ажратилиши талаб қилинган.
Солиқдан озодлик ва меросий мулклар
Жуйбор хожаларига тегишли мулклар солиқдан озод қилинган бўлиб, бу уларнинг иқтисодий салоҳиятини янада мустаҳкамлаган:
- Уларнинг ерлари ва мулклари вилоят ҳокимлари ва хонларнинг фармонлари билан ҳимояланган.
- Ҳатто 20 минг таноб ер-мулклари ҳам солиқдан озод бўлганлиги маълум.
Ташкилотланган бошқарув тизими
Жуйбор хожалари ўз мулкларини самарали бошқариш учун давлат тизимига ўхшаш бошқарувни ташкил этишган:
- Ҳар бир ҳудуд учун саркорлар тайинланган.
- Шахсий дафтархона (молия бошқармаси) ташкил қилинган.
- Амалдорлар қаторида дафтардор (ҳисобчи), муҳаррир (котиб), қушбеги, мирохур, қози баковул ва бошқалар фаолият кўрсатган.
Диний ва сиёсий таъсир
Жуйбор хожалари нафақат иқтисодий, балки сиёсий ва диний жиҳатдан ҳам муҳим рол ўйнаган. Улар ҳокимият билан яқин алоқада бўлиб, хукмдорларнинг сиёсий қарорларига таъсир кўрсатган:
- Хонлар томонидан Жуйбор хожаларига кўплаб ерлар ва мулклар тортиқ қилинган.
- Улар солиқларни назорат қилишда ҳам катта ваколатларга эга бўлган.
Жуйбор хожалари нафақат иқтисодий, балки сиёсий ва диний ҳаётнинг марказида бўлган. Улар ўз бойликлари, таъсир доиралари ва ирригация каби инфратузилма лойиҳалари орқали мамлакат ривожига ҳисса қўшган. Уларнинг таъсири Бухоро хонлигининг ижтимоий-сиёсий ҳаётида катта ўрин эгаллаган.
Жуйбор хожалари Бухоро хонлигининг XVI–XVII асрлардаги ижтимоий-сиёсий ҳаётида катта нуфузга эга бўлган. Улар ўз вақтида давлат бошқарувида, ҳукмдорларнинг қарорлари ва сиёсий жараёнларда фаол иштирок этган. Тарихий манбаларда, айниқса, «Равзат ар-ризвон» ва бошқа маноқибларда Жуйбор хожаларининг қудрати, нуфузи ва уларнинг давлат ишларида тутган ўрни ҳақида қуйидаги муҳим жиҳатлар кўрсатилган.
1. Сиёсий таъсир ва ҳукмдорлар билан алоқалар
Жуйбор хожалари ҳукмдорлар билан яқин муносабатда бўлиб, давлат сиёсатининг шаклланишида иштирок этганлар:
- Абдуллахон II Жуйбор хожаларининг маслаҳатлари ва ёрдамига суянган. У хожа Муҳаммад Ислом ва хожа Саъдга элчилар, мактублар орқали ёзган мурожаатлари билан маълум.
- Хонлар давлат манфаатлари учун ҳожаларнинг дипломатик ролидан фойдаланган. Масалан, Абдуллахон IIнинг мактубида тулкичи қабиласини авф этиш ҳақидаги илтимосга ижобий жавоб бериши хожаларнинг таъсирини кўрсатади.
2. Шайбонийлар ва аштархонийлар сулолаларидаги роли
Жуйбор хожалари тахт учун бўлган курашларда ҳам муҳим роль ўйнаган:
- Шайбонийлар даврида, хожа Муҳаммад Ислом ва хожа Саъднинг мавқеи давлат ишларида ҳал қилувчи бўлган. Улар баъзи вилоят ҳокимларининг тайинланиши ёки четлатилишига таъсир кўрсатган.
- Аштархонийлар даврида хожаларнинг таъсири янада ошди. Улар ҳукмдорларнинг сиёсий қарорларини қўллаб-қувватлаш ёки уларга қарши туриш орқали катта таъсир ўтказганлар.
3. Маноқиблардаги ёзувлар ва таърифлар
Маноқибларда хожаларнинг нуфузи кўпинча муболаға қилинса-да, уларнинг мамлакат ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги мавқеи ҳақида муҳим далиллар келтирилган:
- Хожа Муҳаммад Исломнинг шахсий иштирокида ҳокимият билан боғлиқ муҳим воқеалар баён қилинган.
- Бадриддин Қашмирийнинг Абдуллахоннинг тахтга чиқишига оид ҳикоясида хожаларнинг ўрни жуда юқори баҳоланади.
4. Ижтимоий-сиёсий муносабатларнинг шаклланишидаги роли
Жуйбор хожалари нафақат давлатнинг ички сиёсий жараёнларида, балки маҳаллий ҳокимият органлари ва қўшни давлатлар билан муносабатларда ҳам катта таъсирга эга бўлган:
- Масалан, вилоят ҳокимлари ва султонлар хожаларга ўз муаммоларини ҳал қилишда мурожаат қилганлар.
- Хонлар ва ҳокимларнинг Жуйбор хожаларига мактуб ва арзлари маноқибларда келтирилган. Бу мактублар хожаларнинг нақадар муҳим ўринда эканлигини кўрсатади.
5. Тахтга олиб чиқишдаги роли
Жуйбор хожалари ҳукмдорларнинг тахтга чиқиш маросимларида ҳам муҳим роль ўйнаганлар. Абдуллахон IIнинг тахтга чиқиши маросимида хожа Қалонхожа қироллик рамзларини кўтаришда иштирок этган.
Жуйбор хожаларининг ижтимоий-сиёсий ҳаётда тутган ўрни жуда юқори бўлиб, улар ўз замонасининг сиёсий жараёнларига катта таъсир кўрсатган. Улар фақат диний пешволар бўлиб қолмай, балки давлат ишларида ҳам муҳим фигуралар сифатида намоён бўлганлар. Улар ҳақидаги манбалардаги маълумотлар, гарчи баъзида муболағали бўлса-да, уларнинг нуфузлилиги ва аҳамиятини тасдиқлайди.
Бўрибой Аҳмедов
