Ҳар қандай буюк арбобнинг ҳаёти унинг фаолият кўрсатган давридаги ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий шароитларни акс эттиради. Ибн Сино ҳам шундай шахслардан бири бўлиб, у яшаган давр — Самонийлар ҳукмронлиги, Аббосийлар халифалигининг парчаланиши ва Мовароуннаҳр билан Хуросоннинг иқтисодий ривожланиши давридаги воқеаларни ўз ичига олади.
Ибн Сино асосан Самонийлар даврида (819–1005) яшаб, Бухоро ва Хоразмда, кейинчалик Эрондаги зийорийлар сулоласи пойтахти Гурганжда, Исфаҳон ва Ҳамадонда ижод қилди. У Султон Маҳмуд Ғазнавий ҳукмронлиги даврида Рай шаҳрида ҳам фаолият юритган.
Аббосийлар халифалиги бир вақтлар ягона давлат бўлган бўлса-да, X аср бошларида парчаланиб, бир қатор минтақавий сулолалар ҳокимиятига айланиб қолди. Самонийлар ана шундай минтақавий ҳукмдорлардан бири бўлиб, улар Бухоро ва Хуросондан то Рай ва Казвингача бўлган ҳудудларни бошқарган.
СОМОНИЙЛАРНИНГ ҚИСҚАЧА ТАРИХИ
Самонийлар давлатининг асосчиси Исмоил ибн Аҳмад (892–907) бўлиб, у марказий давлат аппаратларини мустаҳкамлади ва бошқа минтақавий сулолаларни мағлуб этишга эришди. Турк қўмондонлари билан бошланган можаролар ва ислом динини кенг ёйиш борасидаги саъй-ҳаракатлар натижасида ҳудудлар янада кенгайди. Исмоил Сомоний Балхда Амр ибн Лайс устидан қўшини билан ғалаба қозонди, бу эса унинг нуфузини янада оширди.
Самонийлар ҳукмронлиги даврида марказий ҳукуматнинг маъмурий тизими жуда самарали ташкил қилинган эди. Давлатнинг асосий бошқарув тизими даргоҳ (салтанат саройи) ва девон (давлат идораси) каби органларга бўлинган. Амирларнинг шахсий гвардияси ҳам муҳим роль ўйнаган, уларнинг аскарлари асосан турк ғуломларидан иборат бўлган.
ИБН СИНОНИНГ ТУҒИЛИШИ ВА ТАҲСИЛ ОЛИШИ
Ибн Сино 980 йили Афшона қишлоғида туғилган. Унинг отаси Абдуллоҳ ибн Ҳасан ўғлининг илм олиши учун барча шароитларни яратди. Ибн Сино ёшлигиданоқ фавқулодда истеъдод эгаси бўлиб, 10 ёшида Қуръон ва адабиётни, 16 ёшида фалсафа ва тиббиётни мукаммал ўрганди. Унинг машҳур устозлари орасида Исмоил Зоҳидий ва Мансур Ҳасан ибн ал-Қамарийлар бўлган.
Ибн Синонинг илм-фанга бўлган муҳаббати, асосан, китоблар ўқиш орқали шаклланган. У Бухорода Самонийлар кутубхонасида 10 йилга яқин фаолият кўрсатди ва бу унинг дунёқараши ва билим даражасини оширишда муҳим роль ўйнади.
МОВАРОУННАҲРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ
Мовароуннаҳр Самонийлар даврида иқтисодий ривожланишнинг юқори чўққисига чиқди. Бу ҳудудда боғдорчилик, ғалла етиштириш, ипакчилик ва ҳунармандчилик жадал ривожланди. Самарқанд, Бухоро, Насаф ва Балх каби шаҳарлар илмий ва маданий марказларга айланди. Исломнинг кенг ёйилиши илм-фан ва маданиятнинг ўсишига катта ҳисса қўшди.
Шаҳарларда ипак мато, совун, жун ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқарилиб, улар яқин мамлакатларга экспорт қилинган. Бухоро, Самарқанд ва Термиз каби шаҳарлар минтақанинг иқтисодий марказлари бўлиб, улар савдо йўллари орқали Хитой, Ҳиндистон ва Миср билан боғланган эди.
ИЛМИЙ ФАОЛИЯТИ
Ибн Сино илм-фаннинг кўплаб соҳаларида муҳим асарлар ёзган. Унинг "Қонун фи-т-тибб" асари тиббиёт соҳасидаги қомусий энциклопедия бўлиб, бу асар дунёда кўплаб тилларга таржима қилинган. Шунингдек, у "Китоб уш-шифо" номли фалсафий асарини ҳам ёзган. Ибн Сино ўзининг бутун ҳаёти давомида илмга бўлган муҳаббат ва изланиш билан машғул бўлди.
Ибн Сино фақатгина бир шахс эмас, балки ўз даврининг буюк мутафаккири ва қомусий олими сифатида тарихи ёдномаларида қолган. Унинг илмий ва маданий мероси ҳозирги кунгача инсониятга йўл-йўриқ бўлиб хизмат қилиб келмоқда.
Мовароуннаҳр ва Хуросоннинг ҳунармандчилиги ва савдоси
Мовароуннаҳр ва Хуросон шаҳар-қишлоқларида аҳоли асосан ҳунармандчилик билан шуғулланган. Самарқанд, Бухоро, Шош (Тошкент), Гурганж, Балх, Ҳирот, Марв ва Нишопур ҳунармандчиликнинг энг ривожланган марказлари ҳисобланган. Ҳунармандлар маҳсулотларини нафақат ички бозор эҳтиёжлари учун, балки ташқари бозорга ҳам экспорт қилганлар.
Шаҳарлардан қўшни мамлакатларга хилма-хил моллар олиб чиқилган. Масалан:
- Термиздан — совун ва ипак;
- Бухородан — юмшоқ матолар, жойнамозлар, гиламлар, меҳмонхона пардалар, мис чироқлар, мой ва қўй жуни;
- Қаршидан — сочиқлар;
- Хоразмдан — сувсар, латча, соболь, қундуз, мумлар, ўқ-ёйлар, қайин пўстлоғи, шамширлар ва асал;
- Фарғонадан — узум, майиз, бодомли сомсалар, пахта матолари, пишлоқ ва қайиқлар;
- Самарқанддан — симгун, мис қозонлар, чодирлар, ипак ва ипакли матолар;
- Шошдан — баланд эгарлар, зирҳ-совутлар, қоплар, чарм маҳсулотлар.
Ибн Ҳавқал ва Муқаддасий каби жўғрофиячиларнинг таъкидлашича, Мовароуннаҳрдан олиб чиқилган маҳсулотлар жуда сифатли бўлган. Масалан, ведар матоси Ироқда ҳам машҳур бўлиб, уни кийганлар фахрланиб юрганлар.
Ҳунармандчилик ва кончилик ривожи
Мовароуннаҳрда нафақат ҳунармандчилик, балки кончилик ҳам юқори даражада ривожланган. Олтингугурт, қўрғошин, кумуш, фируза, темир рудаси ва тошкўмир қазиб олинган. Бу материаллар нафақат ички бозорда, балки қўшни мамлакатларда ҳам катта талабга эга бўлган.
Жаҳон савдосидаги ўрни
Ўрта Осиё шаҳарлари қадимдан Яқин ва Урта Шарқ, Волга бўйи ва Хитой билан савдо йўллари орқали боғланган. Карвон йўллари савдо ва маданий алмашинувнинг асосий воситаси эди. Археологик топилмалар ва тарихий манбалар, масалан, Ибн Фадланнинг асарлари бунга далилдир.
Халқ аҳволи
Самонийлар даврида марказий давлат аппаратининг мустаҳкамланиши сабабли аҳоли осойишталикда яшаган, аммо бу фақат қисқа вақт давом этган. Солиқ ва жарималардан ҳоли бўлган халқ ишлаб чиқариш ва савдога кўпроқ вақт ажрата олган.
Аммо ижтимоий тенгсизлик ва турли солиқлар меҳнаткашларнинг ҳаётини оғирлаштирган. Деҳқонлар хирож ва бошқа солиқларни тўлашга, шунингдек, мажбурий ишларга жалб қилинган. Аҳвол шунчалик оғир бўлганки, ижарачи деҳқонлар ер эгаларига тўлиқ қарам ҳолга келиб қолганлар.
Қўзғолонлар
Оғир ижтимоий шарт-шароитлар бир қатор қўзғолонларга олиб келган. Масалан:
- 874 йили Бухорода Ромитон ва Бархадда ҳудудларида деҳқонлар ғалаёни бўлиб ўтди.
- 930 йили Бухорода амир Наср II даврида катта деҳқон ғалаёни содир бўлди.
- 961 йили Бухорода қўзғолончилар сомонийлар саройини босиб олдилар.
Сомонийлар давлатининг инқирози
Самонийлар давлатининг инқирозига ички ва ташқи сабаблар таъсир кўрсатган. Ички жиҳатдан, турли солиқлар ва маҳаллий ҳукмдорлар ўртасидаги низолар давлатни заифлаштирди. Ташқи томондан, қорахонийлар ва бошқа ташқи душманларнинг ҳужумлари инқироз жараёнини тезлаштирди.
Қорахонийлар орадан тўрт йил ўтиб, 996 йили Мовароуннаҳрга яна бостириб кирдилар. Ўша вақтда қорахоний Наср ибн Али ва нуфузли сомоний амирларидан Сабуқтагин ўртасидаги келишувга биноан, Самарқанднинг жанубидаги Қатавон дашти Қорахонийлар давлати билан Сомонийлар давлати чегараси деб белгиланди. 999 йилда амир Мансур II вафот этгандан кейин Мовароуннаҳр бутунлай қорахонийлар тасарруфига ўтди.
Юз берган оғир шароитларга қарамасдан, Ибн Сино тинимсиз меҳнат қилиб, илм-фан соҳасида шуҳрат қозонди. Олимнинг 997 йили буюк замондоши Абу Райҳон Беруний билан ёзишмаларида Арастунинг "Физика" ва "Осмон ҳақида китоб" асарлари хусусида келтирган далиллари унинг илмий даражасини намоён этади. Ёзишмаларга қараганда, Ибн Синонинг машҳур "Китоб уш-шифо" ва "Ал-қонун фи-т-тибб" асарлари устидаги режа айнан шу даврда туғилган.
Ибн Сино 997 йили Абдулҳасан Али ибн Маъмун бошқарувида бўлган Гурганж шаҳрига бориб, у ерда қарийб 7 йил истиқомат қилди. Манбаларда у бу вақтда қайси асарлар устида иш олиб боргани ҳақида аниқ маълумотлар учрамаса-да, тахмин қилинишича, у Абу Саҳл ибн Яҳё ал-Масиҳий, Абулхайр ибн ал-Ҳаммор ва Ибн Ироқ каби олимлар билан мажлисларда иштирок этган ва беморларни муолажа қилиш билан шуғулланган.
Шарқнинг машҳур олимлари билан суҳбатлар Ибн Синонинг тиббиёт ва бошқа фанлардаги билимларини бойитган. У Гурганжда "Ал-қонун фи-т-тибб" асари учун муҳим материаллар тўплаган. Аммо Хоразм шоҳи Абулҳасан Али ибн Маъмуннинг маишатга берилиб кетиши ва давлат ишларини эътиборсиз қолдириши Хоразмни оғир аҳволга солди. Беруний 1016 йилда Хоразмнинг вайрон бўлиши ҳақида ёзган.
Бу вақтда Султон Маҳмуд Ғазнавий Хоразмга тажовуз қила бошлади. У Хоразмдаги барча машҳур олимлар, жумладан Ибн Синони ҳам Ғазнага юборишни талаб қилди. Султон Маҳмуд махсус элчилар орқали олимларни чақиртди, аммо Ибн Сино ва Абу Саҳл Масиҳий Ғазнага боришдан бош тортдилар ва Хоразмдан қочиб чиқиб кетдилар.
Ибн Сино 1012–1014 йилларда Гурганжда, 1014–1015 йилларда Райда, 1015–1023 йилларда Ҳамадонда ва 1023–1037 йилларда Исфаҳонда истиқомат қилди. Ҳамадонда у бир муддат қамоқда сақланган бўлса-да, илм-фан устида ишлашда давом этди. Унинг машҳур асарлари "Китоб аш-шифо", "Ал-қонун фи-т-тибб", "Донишнома" ва "Ҳайй ибн Йақзон" мана шу даврда ёзилган.
Ибн Синонинг ҳаёти тинимсиз меҳнат билан ўтди. У шогирдларини ўқитди, беморларни даволади, илмий асарлар ёзди. Шогирдлари таъкидлаганидек, олим бир кунда эллик вараққача асар ёзишга қодир эди. Оғир меҳнат ва сийрак дам олиш унинг соғлиғига жиддий путур етказди.
Ибн Сино 1037 йил 18 июн куни 58 ёшида вафот этди. Ўлимидан олдин барча мол-мулкини камбағал ва муҳтожларга тақсимлаб берди. Унинг охирги сўзлари шундай бўлган:
"Биз ўламиз, аммо бир нарсани олиб кетамиз — ҳеч нарсани билмаслигимизни."
"Тарихдан сабоқлар" китобидан
Абу Муслим тайёлади
