1. Темурийлар давлатидаги сиёсий вазият
Темур вафотидан сўнг (1405 йил 18 февраль) унинг улкан империяси феодал ва тожу тахт учун бўлган ўзаро курашлар исканжасига тушди.
- Мовароуннаҳр: Темурнинг набираси Халил Султон қўлига ўтди.
- Туркистон, Саврон ва Сирдарё ҳудудлари: Амир Бердибек томонидан эгалланди.
- Тошкент, Ашпара, Хўжанд ва Фарғона: Амир Худойдод Ҳусайний мустақиллик эълон қилди.
- Хоразм: 1405 йилнинг декабрида (ёки 1406 йилнинг январида) Олтин Ўрда амири Едигей томонидан босиб олинди.
- Ғарбий Эрон ва Озарбайжон: Мироншоҳ ва унинг ўғли мирзо Умар ўртасидаги зиддиятлар сулола урушига айланиб, 1408 йилда Мироншоҳ Табриздаги жангда ҳалок бўлди. Озарбайжон 1410 йилда Қора Юсуф томонидан босиб олинди.
Темурийлар давлатидаги феодал курашлар ва ташқи босқинчиликлар унинг барқарорлигига жиддий таҳдид солди. Шоҳруҳ 1409 йилда давлатни бирлаштиришга муваффақ бўлди, аммо ички ва ташқи зиддиятлар умрининг охиригача давом этди.
2. Улуғбекнинг болалик ва ёшлик йиллари
Мирзо Улуғбек (Муҳаммад Тарағай) 1394 йил 22 март куни Эроннинг Султония шаҳрида туғилган. У Темурнинг кенжа ўғли Шоҳруҳ ва Гавҳаршод оғанинг ўғли эди. Улуғбек ёшлигиданоқ бобоси Темурнинг эътиборига сазовор бўлиб, унга давлат ишларини бошқариш ва илмий билимларни ўзлаштиришда катта эътибор қаратилди.
- Тарбия ва таълим: Улуғбекни билимдон мураббийлар тарбиялади. Шайх Ориф Озарий унинг биринчи муаллими бўлган. Ёшлигиданоқ илмга чанқоқлиги ва зийраклиги билан ажралиб турган.
- Темур билан юришлар: Улуғбек Темурнинг бир нечта юришларида қатнашган, жумладан Ҳиндистон ва Туркия юришларида.
1404 йилда Темур Хитойга юриш қилишга ҳозирлик кўрганида, Улуғбекга Туркистон ҳудудлари инъом қилинган. Аммо Темурнинг вафоти туфайли бу режалар амалга ошмай қолди.
3. Улуғбекнинг Мовароуннаҳр ҳокими этиб тайинланиши
Шоҳруҳ 1409 йилда Мовароуннаҳрда Халил Султонга қарши ҳарбий юриш уюштириб, уни мағлубиятга учратганидан сўнг, Улуғбекни Мовароуннаҳр ва Туркистон ҳокими этиб тайинлади. Улуғбекнинг ҳокимлиги даврида қуйидаги воқеалар юз берди:
- Шайх Нуриддиннинг исёни (1411): Туркистон ноиби бўлган шайх Нуриддин Улуғбекка қарши исён кўтарди. Унинг сафида Чингиз ўғлон бошчилигидаги кўчманчи ўзбеклар ҳам бор эди. Улуғбек ва Шоҳмалик бу исённи бартараф қилишга ҳаракат қилдилар, аммо Қизил Работдаги жангда мағлубиятга учрадилар.
- Самарқандни ҳимоя қилиш: Шайх Нуриддин ва иттифоқчилари Самарқандни эгаллашга уринганлар, лекин муваффақ бўлолмадилар.
4. Улуғбекнинг мустақил ҳукмдор сифатида фаолияти
Улуғбек 16 ёшга тўлганида (1410 йилда) Мовароуннаҳрда ҳокимлик қила бошлади. У давлат бошқарувини кучайтириш ва илмий тадқиқотлар билан шуғулланишга киришди. Бироқ унинг ҳукмдорлиги даврида ички зиддиятлар, ташқи хатарлар ва шахсий қарама-қаршиликлар унинг сиёсий фаолиятига таъсир кўрсатди.
- Шоҳмалик билан муносабатлар: Улуғбек Шоҳмаликнинг мустақил сиёсати ва унинг самарқандлик мансабдорларга нисбатан мансабпарастлик ҳаракатларидан норози бўлиб, отасидан уни вазифасидан четлатишни талаб қилди.
Шоҳруҳ Улуғбекнинг талабини қабул қилиб, Шоҳмаликни вазифадан олиб ташлади.
Мирзо Улуғбекнинг ёшлиги ва сиёсий ҳаёти ўз даврининг мураккаб ва зиддиятли шароитида кечган. Бу даврдаги сиёсий ва ҳарбий воқеалар унинг келажакдаги фаолиятига таъсир кўрсатган ва унинг давлатчилик тажрибасини шакллантирган.
Улуғбекнинг ҳокимлиги ва Шоҳруҳга тобелиги
Мирзо Улуғбек Шоҳруҳ томонидан Мовароуннаҳр ва Туркистон ҳокими қилиб тайинланса-да, тўла мустақил ҳукмдор бўлолмади. Шоҳруҳ Темурийлар империясининг ягона ҳукмдори сифатида барча маҳаллий ҳокимларни, шу жумладан Улуғбекни ҳам, ўз назорати остида тутиб турди.
Марказий ҳокимиятга тобелик
- Хутба ва пул зарби: Хутба ўқишда Шоҳруҳнинг номи биринчи бўлиб тилга олинар, пул зарб этилганда ҳам фақат унинг исми келтириларди.
- Суюрғол тарзида бошқарув: Темурнинг анъанасига кўра, Шоҳруҳ империя вилоятларини ўз ўғиллари ва қариндошларига тақсимлаб берди. Масалан:
- Улуғбек – Мовароуннаҳр ва Туркистон,
- Иброҳим Султон – Балх, Тохаристон ва Бадахшон,
- Бойсунқур – Хуросон, Хабушон ва Обивард.
Аммо маҳаллий ҳокимларга тўла эркинлик берилмаган. Улар марказий ҳукуматнинг фармонларини бажаришга, шу жумладан, даромаднинг маълум қисмини марказга юборишга ва ҳарбий юришларда иштирок этишга мажбур эдилар.
Маҳаллий ҳокимларни назорат қилиш
Шоҳруҳ маҳаллий ҳокимларнинг фаолиятини кузатиб туриш учун ишончли шахсларни вазир ёки ноиб сифатида тайинларди. Масалан:
- Улуғбек ҳузурига – амир Шоҳмалик, кейинчалик Носируддин Насруллоҳ Хавофий.
- Форс ҳукмдори Абдулло мирзо ҳузурига – шайх Абулхайр.
- Фарғонага – амир Музроб ва амир Мусо.
Бу амирлар маҳаллий ҳокимларнинг фаолиятини назорат қилар ва муҳим қарорлар марказий ҳукумат билан келишилган ҳолда қабул қилинардилар.
Шоҳруҳ юришларидаги иштироки
Улуғбек марказий ҳукуматнинг ҳарбий юришларида доимо иштирок этишга мажбур эди. Масалан:
- 1412/13 йил: Хоразмни Идигу ўзбек тасарруфидан озод қилишда, Мовароуннаҳрдан амир Муса бошчилигида 5000 кишилик қўшин юборилган.
- 1419 йил: Ироқ ва Озарбайжонга қорақўюнлиларга қарши юришда Мовароуннаҳрдан 2000 киши қатнашган.
Улуғбекнинг мустаҳкам назоратда бўлиши
Маҳаллий ҳокимлар, шу жумладан Улуғбек, марказий ҳокимият билан келишилган ҳолда иш юритиши шарт эди. Акс ҳолда, жазо ёки танбеҳ олиш ҳоллари кузатиларди:
- Мирзо Искандар (1414): Марказий ҳукуматга тобеликдан бош тортгани учун унинг Форс, Ҳамадон ва Исфаҳон вилоятлари тортиб олинди.
- Мирзо Бойқаро (1415): Қум, Қошон ва Рай ҳудудлари олиб қўйилди.
- Улуғбек (1427): Бароқхонга қарши ўзбошимчалик билан юриш қилгани учун Шоҳруҳ томонидан қаттиқ танқид қилинди.
Гарчи Улуғбек ўз саройига ва давлат аппаратига эга бўлса-да, Шоҳруҳ ҳукмдорлиги даврида маҳаллий ҳокимлар марказий ҳукуматга тўла тобе эдилар. Уларнинг сиёсий ва молиявий фаолиятлари изчил назорат қилинар, марказдан бериладиган топшириқлар қатъий бажарилиши шарт эди. Улуғбекнинг ҳокимлик фаолияти ҳам мана шу тизимнинг ажралмас қисми эди.
Темурийлар ва уларнинг Оқ Ўрда ва Мўғулистон билан муносабатлари
Темурийлар давлати, жумладан, Мовароуннаҳрнинг XV асрдаги ташқи муносабатлари ўзаро сиёсий курашларга асосланган эди. Улуғбек даврида Темурийлар давлатининг асосий душманлари Оқ Ўрда ("Ўзбек улуси") ва Мўғулистон хонилиги бўлган. Бу давлатлар ўзаро сиёсий курашларда Темурийларга қарши туриш билан бирга, Темурийлар ҳудудларига мунтазам ҳужумлар уюштириб турганлар.
Улуғбекнинг сиёсати ва мақсадлари
Улуғбек кўчманчи ўзбеклар ва мўғулларнинг қиш фаслида Мовароуннаҳрга қиладиган талончилик ҳужумларини бартараф этиш ва уларни сиёсий жиҳатдан кучсизлантиришга интилган. Шу мақсадда у қуйидаги чораларни кўрган:
1. Мўғулистон билан кураш:
- Улуғбек Мўғулистоннинг феодал парчаланишидан фойдаланиб, уларнинг ички сиёсий курашларига аралашди.
- Саид Али, Нақшижаҳон, Вайсхон, ва Шермуҳаммадхон каби Мўғулистон ҳукмдорлари ўртасидаги низоларда, бироқ, асосан ўз манфаати учун ҳаракат қилди.
- 1425 йилда Шермуҳаммадхонга қарши юриш уюштириб, Мўғулистоннинг марказий ҳудудларини босиб олди, катта ўлжа билан қайтди.
2. Фарғона ва Кошғар устидан назорат:
- Фарғона ҳокими Мирак Аҳмаднинг қаршилигини бартараф этиш ва Кошғарни Темурийлар назоратида сақлаш учун бир неча юришлар уюштирди.
- Улуғбекнинг Фарғонадаги мавқеи 1423 йилда Пир Али Такритнинг Мўғулистонга қочиб кетиши билан заифлашди. Унинг қайтишига йўл қўймаслик учун Улуғбек у ерга катта қўшин юборди.
Оқ Ўрда билан муносабатлар
Оқ Ўрда (Ўзбек улуси) билан муносабатлар ўзаро курашлар ва сиёсий манфаатларнинг бир-бирига мос келмаслиги туфайли доимий кескинликда бўлган.
- Бароқхонни қўллаб-қувватлаш:
Улуғбек Бароқхонни Улуғ Муҳаммадга қарши сиёсий иттифоқчи сифатида қўллаб-қувватлади. Бунинг натижасида Бароқхон Оқ Ўрдада ҳокимиятни қўлга киритди.
- Мустақиллик учун кураш:
Бароқхон ўзини мустақил ҳукмдор сифатида намоён қилишга уриниб, Темурийлар давлатига қарашли Сирдарёдаги шаҳарларга ҳужум қилди. Бу ҳолат Улуғбек билан Бароқхон ўртасида қуролли тўқнашувга олиб келди.
- Мағлубиятлар:
Улуғбек 1427 йилда Бароқхонга қарши жангда мағлубиятга учради ва Самарқандга чекинишга мажбур бўлди.
Кўчманчи ўзбеклар ҳужумлари
Темурийлар давлатининг асосий муаммоларидан бири кўчманчи ўзбекларнинг мунтазам ҳужумлари эди. Улар Бухоро ва Самарқанд атрофидаги қишлоқларни талон-торож қилиб, аҳолини асир қилиб олиб кетар эдилар. Абдураззоқ Самарқандий ва бошқа манбаларга кўра, бу ҳужумлар Улуғбек замонида янада кучайган.
Улуғбекнинг ҳимоявий сиёсатининг хусусиятлари
Шоҳруҳ ва Улуғбек Амир Темур каби босқинчилик сиёсати олиб бормаганлар. Уларнинг Оқ Ўрда ва Мўғулистон билан бўлган урушлари ҳимоявий характерга эга бўлиб, уларнинг асосий мақсади давлат чегараларини ҳимоя қилиш ва империянинг яхлитлигини сақлаб қолиш эди.
Темурийлар давлатининг Оқ Ўрда ва Мўғулистон билан олиб борган сиёсати мудофаа мақсадларига қаратилган бўлиб, уларнинг асосий вазифаси ўз ҳудудларини сақлаб қолиш, душманларининг ҳужумларига қарши тура олиш ва ҳукмдорлик мавқеини мустаҳкамлашдан иборат эди. Улуғбек давридаги сиёсий курашлар ҳам давлатнинг ички мустаҳкамлиги ва ташқи хавфсизлигини таъминлашга қаратилган бўлиб, у ҳимоя сиёсатида ўзига хос из қолдирди.
Қадимий Самарқанднинг Улуғбек замонидаги гуллаб-яшнаши
Самарқанд Амир Темур ва унинг авлодлари ҳукмронлиги даврида, айниқса, Мирзо Улуғбек бошқарувида иқтисодий, маданий ва илмий ривожланишнинг юксак чўққисига чиқди. Ҳунармандчилик, савдо ва меъморчиликнинг равнақи Самарқандни Шарқнинг йирик марказларидан бирига айлантирди.
Савдо-сотиқ ва ҳунармандчиликнинг гуллаб-яшнаши
Тарихий манбалар ва археологик ёдгорликларга кўра, XIV асрнинг охири ва XV асрнинг биринчи ярмида Самарқандда:
- Ипак матолар, тилла ва кумушдан ишланган буюмлар, қимматбаҳо бўёқлар ишлаб чиқарилган;
- Қоғоз ва қуролларнинг аъло навлари яратилган;
- Шаҳар мевалари билан ҳам машҳур бўлган. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг ёзишича, Самарқандда ҳар бир ҳунармандга алоҳида бозор ажратилган, бу эса савдо тартибини таъминлаган.
Амир Темурнинг Франция қироли Карл VI га ёзган мактубида, савдо алоқаларини ривожлантириш ва мовароуннаҳрлик савдогарларга имтиёзлар бериш сўралган. Бу алоқалар нафақат Европа, балки Ҳиндистон, Хитой, Олтин Ўрда ва Мўғулистон билан ҳам ўрнатилган.
Қурилиш ишлари ва меъморчилик
Амир Темур бошлаган қурилиш ишлари Улуғбек даврида ҳам изчил давом этди:
- Регистон майдони:
Улуғбек бу ерда улкан мадраса, хонақоҳ, муқаттаъ масжиди ва карвонсарой қурдирди. Мадрасада диний ва аниқ фанлар ўқитилган, масжид эса вақтинчалик расадхона вазифасини ҳам бажарган.
- Бухоро ва Ғиждувон мадрасалари:
Улар юқори даражали мутахассисларни етиштиришда муҳим аҳамиятга эга бўлган.
- Мирзойи карвонсаройи ва ҳаммомлар:
Улуғбек замонида шаҳарнинг савдо йўлларида ҳам карвонсаройлар қурилиб, савдони ривожлантиришга ёрдам берган.
Гўри Амир мақбараси
Гўри Амир мақбараси Улуғбекнинг бобоси Амир Темур, оила аъзолари ва ўзи дафн этилган жойдир. Улуғбек мақбарага янги эшик очтириб, унга олиб борувчи галерея қурдирди. Панжаралар ва безаклар бинога нафосат бағишлаб, меъморчиликнинг юксак намунасини яратган.
Расадхона
Улуғбек томонидан қурилган расадхона Шарқ илм-фанининг ажойиб ютуқларидан бири бўлиб, унинг меъморий гўзаллиги ҳам, илмий аҳамияти ҳам юқори даражада баҳоланади.
Самарқанд Улуғбек даврида савдо, ҳунармандчилик, илм-фан ва меъморчиликнинг гуллаб-яшнаши билан Шарқнинг энг ривожланган шаҳарларидан бирига айланди. Унинг улкан қурилишлари ва маданий ривожланиши нафақат ўша даврда, балки кейинги асрларда ҳам буюк тарихий ёдгорлик сифатида сақланиб қолди.
Қадимий Самарқанд ва Улуғбек замонидаги тараққиёт
Самарқанд Амир Темур ва унинг авлодлари, айниқса, Мирзо Улуғбек ҳукмронлиги даврида Шарқнинг илм-фан, савдо-сотиқ ва меъморчилик марказларидан бирига айланди. Бу даврда қурилган ёдгорликлар, илм-фанга бўлган эътибор ва иқтисодий равнақ шаҳарнинг бой маданий меросга эга эканлигини яққол намоён этди.
Шоҳи Зинда меъморчилиги
Шоҳи Зинда ёдгорлиги Самарқанднинг энг муҳим меъморий меросларидан бири бўлиб, XI асрда қурилиш бошланган ва Темурийлар даврида, хусусан, Улуғбек ҳукмронлигида гуллаб-яшнаган. Улуғбек Шоҳи Зиндада зўр меъморий ишларни амалга оширди:
- Пештоқ ва асосий дарвоза (1434–1435): Рангоранг ғиштлар билан ишланган бу дарвоза ўша даврдаги меъморчиликнинг юксак намунаси ҳисобланади.
- Қозизода Румий мақбараси: Улуғбек ўз устози учун икки гумбазли мақбара қурдирган, бу мақбара Шоҳи Зиндадаги энг гўзал иншоотлардан биридир.
Боғи Майдон
Улуғбек томонидан қурилган Боғи Майдон ўзининг нафис меъморий услуби ва ҳашаматли бинолари билан машҳур бўлган. Боғнинг асосий бинолари ҳақидаги маълумотлар "Бобурнома"да келтирилган:
- Чилстун иморати: Бу бинода ду ошёнали, тошдан ясалган стунлар бор бўлиб, ҳар бурчдаги буржлар орқали юқори ошёналарга йўлланган.
- Чинихона: Улуғбек хитойлик усталарни чақириб, юқори сифатли чини билан безалган айвонли боғ қурдирган.
1941 йилда ўтказилган археологик қазишмалар "Бобурнома"да келтирилган бу маълумотларни тўлиқ тасдиқлаган.
Улуғбекнинг давлатчилик ва илм-фандаги ҳиссаси
Улуғбек ўртача давлат арбоби ва омади келмаган саркарда бўлган бўлса-да, у илм-фан соҳасида бетакрор шахс ҳисобланади. Унинг оламшумул илмий кашфиётлари уни бутун мусулмон дунёсида тенгсиз қилиб кўрсатади. Улуғбек аниқ илмларда, айниқса, геометрия ва астрономияда юқори савияли билимга эга эди:
- Абдураззоқ Самарқандий Улуғбекни ҳандасада тенгсиз олим сифатида эътироф этган.
- Алишер Навоий Улуғбекни фалакиётда осмон сирларини очган ва замонасида тенгсиз олим сифатида тавсифлайди.
Илм-фан ва маданият маркази сифатидаги сарой
Улуғбек саройи илм-фан ва маданиятнинг ривожланишига катта ҳисса қўшган:
- Саройда Қозизода Румий, Ғиёсиддин Жамшид, Али Қушчи каби олимлар ва Лутфий, Қамол Бадахший каби шоирлар фаолият олиб боришган.
- Саройда мунозара ва мушоиралар ўтказилиб, Улуғбек бу тадбирларда фаол иштирок этган.
Самарқанд расадхонаси
Улуғбек томонидан қурилган Самарқанд расадхонаси фалакиёт фанининг ривожланишига улкан ҳисса қўшди:
- Расадхона 1424–1428 йилларда Самарқанднинг шимолидаги Кўҳак тепаларида қурилган.
- Расадхонадан олдин астрономик кузатувлар Улуғбек масжидининг хоналарида олиб борилган.
Улуғбек Самарқандни илму фан ва маданият марказига айлантиришда жуда катта роль ўйнади. Унинг қурдирган бинолари, илмий кашфиётлари ва ёш авлодни тарбиялашга қаратилган ишлари Самарқанднинг бой маданий меросининг ажралмас қисми бўлиб қолган. Улуғбек даврида Самарқанд нафақат Шарқнинг, балки бутун дунёнинг илмий ва маданий марказларидан бирига айланди.
Самарқанд обсерваторияси ва Улуғбекнинг илмий мероси
Самарқанд обсерваторияси XIV асрнинг энг илғор илмий марказларидан бири бўлиб, Мирзо Улуғбек томонидан қурдирилган. Унинг ўзи бу расадхонанинг ташкил этилишида ва унда олиб борилган тадқиқотларда фаол иштирок этган. Расадхона фалакиёт ва аниқ фанлар тарихида муҳим аҳамиятга эга.
Обсерваториянинг тузилиши
- Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг маълумотига кўра, обсерватория уч ошёнали ва улкан ҳажмда бўлган.
- Абдураззоқ Самарқандий расадхона деворлари ва шифтларининг нақшлар билан безатилганини ёзади. Деворларда осмон ҳаракатлари, сайёралар, юлдузлар ва Ернинг тўлиқ тасвири келтирилган.
Вайрон бўлиши ва тикланиши
XV асрда Самарқанд обсерваторияси вайрон бўлган. Унинг қолдиқлари 1908 йилда рус археологи В. Л. Вяткин томонидан очилди. Обсерватория қурилиши ва ундаги асбоблар қуйидагича эди:
- Секстант: Меридиан бўйича ўрнатилган, икки метр чуқурликдаги, 51 см оралиқли дуга шаклидаги ўлчов қурилмаси. Секстант орқали сайёралар ва юлдузларнинг юқори аниқликдаги ҳаракатлари кузатилган.
- Қазиш ишлари В. А. Шишкин томонидан 1948 йилда давом эттирилди. Обсерваториянинг аниқ тузилиши, қурилиш материаллари ва баъзи асбоблар тикланди.
Обсерваториядаги кутубхона
Маълумотларга кўра, расадхонада 15 мингдан ортиқ китоблар сақланган бой кутубхона ҳам бўлган. Унда фалакиёт, математика ва бошқа фанларга оид муҳим қўлёзмалар мавжуд бўлган.
"Зичи жадиди кўрагоний"
Улуғбекнинг асосий илмий асари "Зичи жадиди кўрагоний" бўлиб, у Самарқанд обсерваториясининг назарий ва амалий тадқиқотларини ўз ичига олади.
- Асар 1437 йилда тугалланган.
- Таркиби: назарий қисм ва жадваллардан иборат.
- Асар қуйидаги мавзуларни қамраб олган:
- Тақвим: Турли халқларнинг (араб, юнон, хитой ва уйғур) тақвимлари ҳақида маълумотлар.
- Қуёш ва Ой ҳаракатлари: Уларнинг тутулиш ва ҳаракат формулалари.
- Сайёралар ҳаракати: Ҳаракатлар, уларнинг таъсири ва гороскоп қуриш усуллари.
Улуғбек ва унинг расадхонаси, шунингдек, "Зичи жадиди кўрагоний" асари Шарқ фалакиёти ва астрономия фанини янги босқичга олиб чиқди. Обсерваториянинг қурилиши ва ундаги тадқиқотлар замонавий астрономиянинг илк асосларидан бири сифатида тарихда ўчмас из қолдирди. Улуғбекнинг илмий мероси дунё фани учун бебаҳо хазина ҳисобланади.
Мирзо Улуғбекнинг трагедияси ва мероси
1449 йилнинг 25 октябрида Мирзо Улуғбек вафот этганига сабаб бўлган воқеалар унинг шахси, илмий мероси ва Темурийлар давлатидаги мураккаб сиёсий вазият билан боғлиқ. Улуғбекнинг ҳаётининг сўнгги йиллари ички курашлар, ҳокимият учун зиддиятлар ва шахсий хиёнатлар билан ўралган эди. Унинг фожиали ўлими ва мағлубияти ортида бир қатор сабаблар бор эди.
Мағлубияти сабаблари
1. Ҳарбий раҳбарликнинг йўқлиги
Улуғбек, илмий салоҳияти юқори бўлган олим бўлишига қарамай, ҳарбий қўмондон сифатида етарли салоҳиятга эга эмас эди. Унга қарам бўлган қўшин ва ҳарбий бошлиқлар урушдан кўра ўлжа олишга қизиқишган. Улуғбекнинг ҳарбий кампаниялари эса кўп ҳолларда мудофаа характерига эга бўлиб, у қўмондон сифатида кўзланган натижаларни беролмади.
2. Руҳонийлар қаршилиги
Улуғбекнинг илм-фан тараққиётига қаратилган саъй-ҳаракатлари мутаассиб руҳонийлар томонидан тушунилмади ва ҳатто душманлик билан қарши олинди. Унинг илмни ривожлантиришга қаратилган сиёсати улар учун хавфли эди, чунки бу руҳонийларнинг анъанавий таъсирини заифлаштириш эҳтимолига эга бўлган.
3. Ички хиёнат ва ўғлининг исёни
Улуғбекнинг ўғли Абдуллатиф ўз отасига қарши чиқди. Бу исён Абдуллатифнинг шахсий манфаатлари ва Улуғбекнинг мағлубиятлари билан боғлиқ ҳолда юзага келди. Абдуллатиф руҳонийлардан "Улуғбек диндан чиққан" деган фатвосини олиб, унинг ўлимига сабабчи бўлди.
4. Темурийлар давлатининг парчаланиши
Шоҳруҳ вафотидан сўнг Темурийлар империясида тож-тахт учун урушлар яна авж олди. Давлат ичидан заифлашган, ҳудудлар бўлинган ва марказий ҳокимият йўқолган эди.
Улуғбекнинг Илмий Мероси
Мирзо Улуғбек илм-фан, айниқса, фалакиёт ва риёзиёт соҳасида оламшумул из қолдирди. Унинг "Зичи жадиди кўрагоний" асари ҳозирги кунгача астрономиянинг классик дурдонаси ҳисобланади.
- Фалакиётдаги кашфиётлар: Улуғбекнинг юлдузлар ҳолатини аниқлашдаги юқори аниқлик билан ёзилган жадваллари, кун ва йил ҳисоблашлари ўз замонаси учун ажойиб натижалар эди.
- Шарҳлар ва тарқалиши: Асар Шарқ ва Ғарбда кенг тарқалди. Алоуддин Али Қушчи ва Абулқосим Бобур уни Оврупога етказди. XVII асрда Европа мунажжимлари асарни чуқур ўрганиб, уни ўз ишларида қўлладилар.
- Илмий мактаб: Самарқанд расадхонаси нафақат илм-фаннинг ривожланишига, балки олимлар жамоасини шакллантиришга ҳам хизмат қилди.
Улуғбекнинг Мудҳиш Ўлими
Улуғбек ўз ҳаётини илм-фанга бағишлаган бўлса-да, сиёсий кучлар ва шахсий хиёнат унинг умрини фожиали тугатди. Унинг ўғли Абдуллатифнинг хиёнати нафақат отанинг ўлимига, балки темурийлар сулоласининг янада парчаланишига олиб келди.
Улуғбекнинг ҳаёти инсон тарихидаги фан ва сиёсат ўртасидаги мураккаб муносабатлар ҳақидаги муҳим сабоқдир. Унинг илмий мероси эса унинг номи абадий қолишига сабаб бўлди.
Бўрибой Аҳмедовнинг "Тарихдан сабоқлар" китгоби асосида тайёрладим
P/S
Мирзо Улуғбекнинг ўлимига самарқандлик мутаассиб сўфий руҳонийлар томонидан фатво берилган. Улуғбекнинг илм-фанга, айниқса, табиий фанларга қаратилган диққати ва диний масалаларга нисбатан кам аҳамият бериши, унинг баъзи руҳонийлар орасида танқидга учрашига сабаб бўлди.
Уни "диндан чиққан" деб эълон қилишган ва унинг ўлимига шаръий асос топиш учун махсус фатво чиқаришган. Бу фатвога асосан, унинг ўғли Абдуллатиф отасини ҳукмдан четлатиб, ҳокимиятни қўлга олди. Улуғбекнинг илмий ва сиёсий сиёсатига қарши турган руҳонийлар унинг ўлимида бевосита масъулиятга эга ҳисобланади.
Тарихий манбаларга кўра, бу фатвони беришда Улуғбекнинг илм-фанга эътибори ва унинг диний доираларнинг таъсирини чеклаши асосий сабаб бўлган. Аммо бу фатвони ким ёзганлиги тўғрисида аниқ исм келтирилмаган. Бу фатвога имзо чекканлар орасида Самарқанднинг йирик диний арбоблари бўлгани тахмин қилинади.
Абу Муслим
