Қадим замонлардан бошлаб дунё маданиятларида ғалати иншоотлар – лабиринтлар пайдо бўлган ва улар одамлар ҳақиқатни излаш йўлида кечаётган мураккаб ва чалкаш йўл рамзи сифатида қаралган. Нима учун бу рамз бизни ҳамон ўзига тортади?
МИФОЛОГИЯДА БИРИНЧИ ЛАБИРИНТ
Бу ҳақда ҳикоя қилишда аргентиналик адиб Хорхе Луис Борхеснинг иборасини ишлатиш мумкин: «Одамларни чиқиш йўлини топа олмайдиган уй қуриш ғояси эҳтимол, одамнинг бўрсоқ бошли махлуқдан ҳам ғалатадир».
ЮНОН мифологиясига кўра, Крит оролида қирол Минос ҳукмронлик қилар эди. У Посейдонга ваъда қилинган гўзал буқани қурбонликка келтиришдан бош тортган эди. Шундан сўнг ғазабланган Посейдон қиролнинг рафиқаси Пасифаяни ажабтовур бир муҳаббат билан қўрғон қилди. У туғган махлуқ одам танаси ва буқа бошига эга эди. Бу махлуқ – Минотавр – одамлар билан озиқланарди. Шунинг учун ҳар йили (бошқа ривоятларга кўра, тўққиз йилда бир марта) унга етти йигит ва етти қиз қурбонликка юборилар эди.
Бир куни афин қироли ўғли Тесей бу қурбонлар орасида лабиринтга кирди. Унга Миноснинг қизи Ариадна ёрдам берди ва унга йўл кўрсатувчи ип тўпи ва қилич совға қилди. Тесей Минотаврни ўлдирди ва клубок ипни ечиб, лабиринтдан йўл топиб чиқиб кетди.
ЛАБИРИНТ СЎЗИНИНГ МАНБАСИ ВА АСЛ ТАБИАТИ
Лабиринт сўзи келиб чиқиши номаълум. У эҳтимол, милоддан аввалги 2000 йиллардан олдинроқ Эллада ҳудудида яшаган пеласглар тилидан келиб чиққан. Олимлар бу тилни тўлиқ тиклашга ҳали эриша олишмади.
Кносс саройи лабиринтнинг ҳақиқий макони бўлиши мумкин. Милоддан аввалги 1600 йилларда Критда ушбу мураккаб иншоот қурилган. Олимларга кўра, бу ерда маросимий рақслар ва саҳналар бўлиб ўтган бўлиши мумкин. Балки уни баланд деворлар ўраб турган, ёки ерда мураккаб чизиқлар чизилган, иштирокчилар ана шу чизиқлар бўйича ҳаракат қилганлар.
Немис тарихчиси Херман Керн лабиринтлар аслида қадимий маросимлар учун мўлжалланган деб ҳисоблайди. Гомер асарларида тасвирланган "ҳороводли рақсимон ҳаракат" шундай жойларда ўтказилган. Этрускларнинг Тральятелла кулоли кувшини (милоддан аввалги 640 йил) шундай рақсли саҳнани тасвирлайди.
ЛАБИРИНТ ВА ИНИЦИАЦИЯ ОДАТЛАРИ
Лабиринтлар кўпинча инициация, яъни инсоннинг янги ҳаёт босқичига ўтиш маросимлари учун ишлатилган бўлиши мумкин. Лабиринтдан ўтиш деҳқончиликка, бахтга ва ҳатто фарзандли бўлишга ҳам ишора қилган бўлиши мумкин.
Лабиринтни англаш учун Кносс саройидаги тасвирларни таҳлил қилиш керак. Лабиринт марказига етиш учун йўл етти марта марказ атрофида айланиб, торакдан сўнг энг ички ҳалқага олиб боради.
Аммо бир ғалати нарса бор: Чиқиш йўли ҳам аниқ ва осон. Агар чиқиш шунчалик осон бўлса, Ариадна ипининг аҳамияти нима бўлган?
Кўпчилик ўйлаганидан фарқли равишда, қадимги лабиринтларда адашиш мумкин эмас эди. Улар одатда битта аниқ йўл орқали кириб, шу йўл орқали чиқиб кетиш учун тузилган эди. Фақат кейинги даврларда лабиринтлар мураккаблаштирилиб, адаштирувчи туннеллар ва галереялар қўшилган. Европанинг айрим тилларида бу янги лабиринтлар Irrgarten (немис тилида, маъноси: "адашиш боғи") деб аталади.
ЛАБИРИНТ ВА ИНСОН ҲАЁТИ
Лабиринтдан юрган киши у марказга яқин эканлигини ўйлайди, аммо кейинги бурилиш уни орқага қайтаради. Бу ҳолат инсон ҳаётига ўхшайди.
«Илгари мақсадга яқин эдим, деб ўйлайсан, аммо ҳаёт сени яна ортга қайтариб қўяди.»
Гёте инсон ҳаётини "маст савар каби беқарор йўл" деб таърифлаган. Лабиринт ичидаги ҳаяжон, ишонч, умид ва ноумидлик инсон ҳаётида ҳам худди шундай давом этади.
ЛАБИРИНТНИНГ СИРИ НИМА?
Демак, қадимги инсонлар учун лабиринт – бу тақдир тимсоли эди.
1. Унда ғалаба йўли бор, лекин у осон эмас.
2. Ҳар бир йўл умид уйғотади, аммо охири ноаниқ.
3. Юришни тўхтатмайдиган одамгина мақсадга етади.
Бу нима? Бу – инсон ҳаётининг ўзи.
ЛАБИРИНТ СИРИ
Лабиринт қадимий реликвия сифатида эъзозланган. Уни тошга ўйиб туширишган, керамикага чизишган. Масалан, Пилос шаҳрида топилган кичик гил табличада (7x6 см) лабиринт тасвирланган. Табличанинг иккинчи томонида козилар рўйхати бўлган. Бу, лабиринт тасвирининг одатий нарса эканлигини кўрсатади.
...Йўл бурилди. Ҳаммаси ўзгарди. Эндиликда аниқ мақсад сари юрамиз. Биз лабиринтнинг марказига яқинлашяпмиз. Агар қадимги критликлар бўлсак, қўрқув бизларни қамраб оларди. Мақсадга етганимизда бизларни нима кутади? Қоронғулик юрагида нималар бор? Одамлар лабиринт марказига интилишарди, бироқ у ерга боришдан ҳам қўрқишарди. Лабиринт – беқиёс, ҳайратли сир эди.
Бу йўлдан Тесей қайтган, аммо у тирик эди ёки ўлган? Унинг кемаси қора парусли эди, бу унинг ўлим рамзи бўлган. Агар лабиринт деворлар билан ўралган бўлса, демак, у ердан қочиш имкони йўқ. Биз тўлиқ қоронғулик ичида қолдик. Ёруғликка интил!
Тесей ва "Ариадна ипи"
Ариадна ипининг маъноси ҳам топилган. Микен танцёрлари лабиринт ичига тушганда ип билан боғланган бўлиб, бу уларнинг йўқолиб кетмаслигини таъминларди. Биринчиси лабиринт марказига кирган, қолганлар эса орқасидан эргашган. Кейин улар қайта ёруғликка интилган. Ариадна ипи – қутқарув рамзи бўлган.
"Журавли рақс" ва унинг маъноси
Қадимги рақслар "журавли рақс" деб номланган. Танцёрлар журавлар ҳаракатини тақлид қилган – улар баланд сакрашган, салобатли бурилган ва ҳаракат қилган.
Лабиринтнинг аҳамиятининг йўқолиши
М.а. XII асрда – Троя уруши даврида – Балқан орқали микенлар юртларига ҳужумлар бўлган. Крепостлар вайрон бўлган, анъаналар йўқолган.
М.а. IV асрда, эллинизм даврига келиб, лабиринт мазмуни тўлиқ унутилган. Лекин лабиринт рамзи барча қадимги цивилизациялар орасида тарқалган.
Римликлар даврида лабиринт
Римликлар учун лабиринт – фақатгина орнамент эди. Бой хонадонларда деворлар ва поллар лабиринт нақшлари билан безатилган. Лабиринт марказида Тесей ва Минотавр кураши тасвирланган.
Лекин кўплаб наққошлар, лабиринтларни нотўғри чизиб, уларни нафақат кириб бўлмайдиган, балки чиқиб ҳам бўлмайдиган қилиб чизган. Шу боис, лабиринт Римда шунчаки безакка айланган
ЛАБИРИНТ: АРИАДНА ЙЎЛИНИНГ ҚАЙТА УЙҒОНИШИ
ХРИСТИАНЛИКДА ЛАБИРИНТНИНГ СИРЛИ ҚАЙТАРИЛИШИ
Қадимги даврларда сакрал маънони йўқотган лабиринт христиан даврида қайта муқаддас рамзга айланади. Инсон ҳаёти яна лабиринтга айланади, унинг маркази эса тавба ва қутқарилиш нуқтаси бўлиб хизмат қилади. Мушкул ва эгри-бугри йўллардан ўтиб, ўз маънавий юксалишини амалга оширган ҳаж қилувчи мўмин унинг марказига етиб боради. У аввал гуноҳ ва тартибсизлик ичида эди, энди эса у гуноҳкор ҳаётни ортда қолдириш ва қутқарилишга интилишни мақсад қилади.
ХVI асрга келиб, лабиринтлар Готика ибодатхоналари дарвозаларини безаш учун ишлатилади. Масалан, Шартр соборидаги лабиринт. Бу ерда унинг марказига етиш учун 28 марта бурилишдан ўтиш керак. Бу 28 кунлик ой тақвимига мос келиб, хаж қилувчи учун Қуддусга рамзий сафар ҳисобланган.
МИЛОДИЙ ЎРТА АСРЛАР ВА ЛАБИРИНТ ТИМСОЛИ
Ўрта асрларда Англияда газон-лабиринтлар урфга айланди. Бу ерда ўт махсус шаклда ўриб чиқиларди, ва меҳмонлар ёшлар билан айланиб, байрамлар ўтказишарди. Бундай машҳур лабиринтлардан бири Саффрон-Уолден (Эссекс) шаҳарчасида сақланиб қолган. Керлеон (Жанубий Уэльс) да эса 1800 йиллик лабиринт ҳануз мавжуд.
Германияда ҳам «Ҳанновер чархпалак», «Швед чархпалаги» (Наумбург яқинида), «Швед покоси» (Грайченда) каби лабиринтлар сақланиб қолган.
Шунингдек, Скандинавия, Прибалтика ва Россияда беш юздан ортиқ тошдан ясалган лабиринтлар бор. Уларнинг аксарияти «Шимолий Троя қалъалари» деб аталади ва диаметрлари 7–18 метр оралиғида. Одатда, бу лабиринтлар Крит анъанавий турига мос бўлиб, битта кириш йўли мавжуд. Икки киришлилар эса Балтика турига мансуб. Олимлар тошларнинг юзасини қамраб олган лишайниклар ёшига асосланиб, улар XIII–XVII асрларда барпо этилганини тахмин қилганлар.
Бироқ, бу иншоотларнинг аниқ вазифаси маълум эмас. Улар язычий диний маросимлар учун қурилган бўлиши мумкин, ёки бошқа мақсадда ишлатилган бўлиши эҳтимолдан ҳоли эмас.
РЕНЕССАНС ВА ЛАБИРИНТ ТИМСОЛИНИНГ ЎЗГАРИШИ
Европада Уйғониш даври (Ренессанс) бошланиши билан инсон ўз тақдирининг эгаси деб эълон қилинди.
Бу вақтга келиб, инсон ўз йўлини ўзи танлаш кераклигига ишона бошлади. Унга гуноҳдан халос бўлиш учун умумий диний йўл эмас, балки шахсий сафар керак эди. Ҳар бир киши фақат ўз ишончи, амали ва тақдирига қараб нажот топиши мумкин эди.
Натижада, лабиринт тимсоли яна ўзгарди.
Ана шундан кейин лабиринт энди муқаддас йўл эмас, балки «адаштирувчи боғ» (немис тилида – Irrgarten) га айланди.
Қадимда лабиринт инсонни ўлим ва гуноҳ устидаги ғалабага элтган. Энди эса у одамларни абсурд тушкунлик ичига ташлаётган.
ЯНГИ «АДАШТИРУВЧИ» ЛАБИРИНТ
Масалан, Венадги Шёнбрунн саройи лабиринти.
Бу иншоот замонавий инсон руҳиятини акс эттиради: ҳар тарафда йўллар бор, аммо уларнинг ҳеч бири мақсадга олиб бормайди. Одамлар ўз ҳаётларида йўл топа олмай, иллюзиялар ва беқарорлик ичида сарсон бўлишмоқда.
Бир вақтлар одамлар лабиринтга «ҳақиқат ва қутқарилиш» учун йўлга чиқишган эди.
Энди эса одамлар шунчаки «блуждать в тупиках» - адашиш ва сарсонлик ичида қолмоқда.
Агар Ариаднанинг ипини топиш мумкин бўлса, одамлар бу ҳаёт-лабиринтдан чиқиб кетишлари мумкин бўлар эди…
Аммо Ариадна ипининг ҳақиқий мавжудлиги – фақат мифлардагина қолган…
Абу Муслим
