Мусулмонлар дин учун жон фидо қилиб сабр қилдилар, чунки агар улар мағлуб бўлсалар, Ислом уммати тугаши муқаррар эди. Улар юртларидан олисда эканликларини ва қочиб қутулиш имкони йўқлигини яхши билар эдилар.
Кофирлар эса ўз аёли ва фарзандларини, мол-мулкларини қутқариш учун жанговарлик кўрсатдилар. Ҳолат шунга етдики, улардан ҳар бири отидан тушиб, ўз рақиби билан яккама-якка жанг қилар, пичоқлар билан бир-бирларига урар эдилар. Қон ерга шунчалик тўкилдики, отлар шундан шалдап, оғизларини ерга уриб юришарди. Икки томон ҳам жанг ва сабр қилишда ўзларидан келганича ҳаракат қилдилар.
Бу жангда Чингизхоннинг ўзи қатнашмади. У жангдан бехабар эди. Жангда ҳалок бўлган мусулмонлар сони йигирма мингга етди. Кофирлар томонидан қанча одам ўлдирилгани эса ҳисобга ҳам етмади.
Тўртинчи кечаси бўлганда, икки томон ажралиб, бири иккинчисига қарши тунади. Қоронғу тушгач, кофирлар ўз ўт деракларини ёқиб қолдирдилар ва кетишди. Мусулмонлар ҳам шуни қилдилар — ҳар иккиси жангдан чарчаган эди. Кофирлар ўз подшоҳи Чингизхон ҳузурига қайтишди. Мусулмонлар эса Бухорога қайтдилар.
Бухоро аҳолиси муҳосарага тайёргарлик кўра бошлади. Чунки уларга кўмак келишига умид йўқ эди. Хоразмшоҳ уларни ташлаб, Хоразм ва Хуросонга кетди, армия йиғиш ва мусулмонлардан ёрдам сўраш учун. У Бухорода 20 минг отлиқ қўшини қолдирди, Самарқандда эса 50 минг. У уларга шундай деди: “Мен қайтиб келгунимча шаҳарни муҳофаза қилинглар.”
У сўнгра Жайҳунни кечиб, Балх яқинида қўниб тузилди.
Тоторларнинг Бухорога ҳужуми
Кофирлар тайёргарлик кўриб, Мовароуннаҳр томон юриш қилди. Улар Хоразмшоҳ кетганидан 5 ой ўтиб Бухорога етиб келишди. Шаҳарни муҳосара қилишди. Уларнинг ҳужуми уч кун давом этди. Чидолмаган Хоразм армияси мамлакатни тарк этиб, Хуросонга чекинди.
Эртаси куни Бухоро аҳолиси армиясиз қолганини кўриб руҳан ечилди. Улардан қози Бадриддин Қози Хон кофирлардан омон сўраш учун юборилди. Кофирлар омон беришди.
Лекин армиядан бир қисм қўшин қоча олмай, қалъага қамалди. Чингизхон, Бухорога киргач, аҳолига:
“Султоннинг хазинасини ва мол-мулкини чиқаринглар. Қалъадагиларга қарши ёрдам беринглар”, — деди. Улар ҳам шундай қилдилар. У одамларга илк бор яхши муомала кўрсатди.
Чингизхон шахсан қалъани ўраб олди ва аҳолига шундай жар солди: “Ким ҳозир келмаса, ўлдирилади.” Ҳамма йиғилди. Уларни хандақни ёпишга мажбур қилди. Улар тахта, тупроқ, ҳатто минбарлар ва Қуръон мажмуаларини хандаққа ташлашди. **Ина лиллаҳи ва ина илайҳи рожиъун!** Агар Аллоҳ сабрли ва ҳалим бўлмаганида эди, бундай ишга ерни ютиш буйруғи берилган бўлар эди.
Қалъада 400 нафар мусулмон жангчи қолган эди. Улар 12 кун давомида барча кофирларга ва ўз халқининг хиёнаткорларига қарши курашдилар. Бир қисми ўлдирилди. Қалъа девори парчаланди. Иккинчи кун кураш яна авж олди. Мусулмонлар қалъада ёғоч, олов, ўқлар билан қарши чиқдилар.
Лаъин Чингизхон ғазабланиб, армиясини қайтариб олди. Эрталаб яна ҳужум қилди. Қалъадагилар чарчаган ва кучдан қолган эдилар. Кофирлар ниҳоят деворни бузиб, қалъага киришди. Жанг охиригача давом этди. Қалъадаги барча мусулмонлар шаҳид бўлди.
Шундан сўнг Чингизхон шаҳар кишиларининг номини ёзишни буюрди. Уларнинг зўрларини чақиртирди ва шундай деди: “Мени савдогарларимдан олган нуқраларни беринглар, улар менинг эди.” Ҳар кимда қанча бўлса, олиб келди.
Сўнгра барча аҳолини шаҳардан қувиб чиқарди. Ҳеч кимда мол-мулк қолмади, фақат танасидаги кийими билан чиқарилди. Кофирлар шаҳарга кириб, уни талон-тарож қилишди, кимни топишса, ўлдиришди.
Сўнгра Чингизхон ўз аскарларига мусулмонларни бир-бирлари орасида бўлиб олишни буюрди. Улар шундай қилишди.
Бухоро ва Самарқанд фожиаси – етти юз йиллик алам
У кун оғир кун эди. Эркаклар, аёллар ва болалар кўз ёшига ғарқ бўлишди. Аҳоли пароканда бўлиб, ҳар тарафга сочилди. Аёллар ҳам ғулом қилиб тақсимланди. Бухоро харобага айланиб, гўё кеча унда одам яшамаганидек бўлиб қолди. Татарлар хотин-қизларга кўз уриб, уят ишларга қўл урдилар. Одамлар буни кўриб йиғлар, ўзларини ҳимоя қилолмас эдилар.
Кимда ким буларга тоқат қила олмади, ўлимни афзал кўриб, уларга қарши курашиб шаҳид бўлди. Шундайлардан бири фақиҳ имом Рукнуддин Имомзода ва унинг ўғли эди. Улар аёлларга бўлаётган зулмни кўриб, жангга киришдилар ва шаҳид бўлдилар. Қози Садруддин Хон ҳам шу йўлни тутди.
Ким таслим бўлди, асирга олинди. Шаҳар, мадрасалар, масжидлар ўтга берилди. Одамлар турли азобларга солиниб, мол-мулклари талаб қилинди. Сўнгра улар Самарқанд сари юриш бошлади. Улар Хоразмшоҳнинг ожизлигини билиб турган эдилар. Хоразмшоҳ эса Термиз ва Балх орасида эди.
Татарлар ўзлари билан Бухородан қолган асирларни олиб боришди. Уларни пиёда, аҳволлари ночор ҳолда юритар эдилар. Қандайдир киши чарчап тўхтаса, дарҳол ўлдирилар эди.
Самарқанд яқинига етиб келишганда, улар отлиқ қўшинни олдинга чиқарди. Пиёдалар, асирлар ва юклар эса ортда қолди. Бу мусулмонлар қалбига қўрқув солиш учун эди.
Самарқанд аҳолиси қўшинни кўриб, уларнинг сонидан ҳайратга тушди. Эртанги куни асирлар, пиёдалар ва юклар ҳам етиб келишди. Ҳар ўнта асир билан бир байроқ келарди. Шаҳар аҳли буларни жангчи деб ўйлади. Шаҳар 50 минг қўшин билан муҳофаза қилинарди. Одатий аҳоли эса саноқсиз эди.
Шаҳардан бир гуруҳ жасур одамлар пиёда чиқиб уларга қарши курашишди. Аммо Хоразмшоҳ қўшинидан ҳеч ким чиқмади. Улар кўнгилларига қаттиқ қўрқув солган эдилар. Қуролсиз аҳоли душманни четга сиқиб чиқаришди. Бу татарлар маккорлик билан уларни каминга туширишди. Улар орасига кириб, йўлларини тўсиб қўйишди. Ортидан бошқа бир томондан ҳам ҳужум бошланди. Аҳолининг 70 минг нафар киши шаҳид бўлди.
Жон сақлаб қолган жунгарлар: “Биз уларнинг туримиз, бизга тегмайдилар”, деб омонлик сўрашди. Татарлар уларни таслим бўлишга чақирди. Улар қуролларини, мол-мулкларини, отларини топширишди. Шундан кейин уларни барчасини қатл қилишди.
Тўртинчи куни бутун шаҳар аҳолисини чиқишга буюрдилар. Ким қолса, ўлдирилади деб эълон қилинди. Бутун шаҳар халқи: аёллар, эркаклар, болалар чиқарилди. Улар Бухорода қилган ишни Самарқандда ҳам қилдилар — талон-тарож, қатл, аёлларни асир олиш ва ноҳақлик. Жоме масжид ёқиб юборилди. Қолган шаҳар қопқора қолди. Қизлар номуси пойдевор қилинди, одамлар азобланди. Сўнгра, кимни асирга ярамайди, ўлдирилди.
Бу ҳодиса **ҳижрий 617-йил, муҳаррам ойида** рўй берди.
Хоразмшоҳ Балх яқинида туриб, ҳар қанча қўшин йиғса ҳам, уларни Самарқандга юбориб, натижа ололмади. 10 минг, 20 минг аскар юборди — ҳаммаси мағлуб бўлиб, ҳатто жанг қилмасдан қайтишди.
Ибни Асирнинг "Ал-Комил фт-тарих" китобидан (12-жилдидан)
Абу Муслим таржимаси
