Абу Муслим томонидан ўзбек тилига таржима қилинган тарихий ва диний манбалар ўзбек исломшунослиги, тарихшунослиги ва маънавий меросимизнинг тикланиши ва янги авлодга етказилишида беқиёс аҳамиятга эга. Унинг меҳнатлари орқали ўзбек китобхонларига илк марта бир неча юз йиллар давомида фақат араб тилида мавжуд бўлган буюк асарлар содда, асл ва аниқ таржимада етказилди.
Таржима қилинган асосий асарлар
Абу Муслимнинг ўзбек тилига таржима қилган муҳим тарихий ва исломий асарлари қуйидагилардан иборат:
1. "Ал-Камил фи-т-таърих" – Ибн ал-Асир. Жаҳон тарихи бўйича энг тўлиқ манбалардан бири. Унинг таржимаси ўзбек тарихшунослигида улкан воқеа бўлди. (12-жилд)
2. "Тарихи Табарий" – Муҳаммад ибн Жарир ат-Табарий. Расулуллоҳ (с.а.в.) ва аввалги пайғамбарлардан то Аббосийлар давригача бўлган тарих. (4-жилд)
3. "Тарих ул-Ислом" – Заҳабий. Ислом тарихини биографик услубда баён қилувчи классик асар.(6-жилд)
4. "Ал-Бидоя ва-н-Ниҳоя" – Ибн Касир. Дунё яратилишидан Қиёматгача бўлган воқеаларни қамраб олган умумий тарих.(14-жилд)
5. "Бағдоднинг қулаши" – Мўғул ҳужуми натижасида Ислом дунёсининг илмий маркази бўлган Бағдоднинг қулаши ҳақида тўлиқ тарихий манба.
6. "Андалусия" – Европада Исломнинг гуллаб-яшнаши ва қулаши тарихи.
7. "Халифалар ва Фатҳлар" – Рошидий халифалар ва улар давридаги фатҳлар, сиёсий воқеалар ҳақида манбалар асосида ёзилган таржима.
8. "Ислом раҳнамолари тарихи" – Исломга хизмат қилган машҳур шахслар ҳақидаги тарихий тўплам.
9. "Мазҳаблар тарихи" – Исломда шаклланган мазҳабларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш тарихи.
10. "ал-Милал ван-Ниҳал" – Шаҳристоний. Турли дин ва мазҳаблар ҳақидаги энг муҳим таърифий манбалардан бири.
Таржималарнинг аҳамияти
1. Илмий манба сифатида
Бу асарлар фақат тарихий маълумот эмас, балки манбашунослик, муқоисавий диний таҳлил, сиёсий ва маданий меросни ўрганишда ҳам асосий таянчдир.
2. Ёшлар тарбиясида
Бу асарлар исломий ақида, ахлоқ, жасорат, сабр, таваккал ва маънавий тарбияда мустаҳкам асос бўлиб хизмат қилади. Расулуллоҳ (с.а.в.) ва саҳобалар, халифалар, уламолар ҳаёти, уларнинг ибратли фаолияти орқали ёшлар ўзларига намуна топадилар.
3. Миллий ўзликни англашда
Ўзбекистон тарихининг ажралмас қисмларидан бири бўлган исломий маданият ва унинг тарихи айнан шу асарлар орқали халқимизга яқинлашди. Андалус, Бағдод, Хоразм, Самарқанд каби ўлкаларнинг тарихи ўзбек онгини уйғотади.
Профессор Абу Муслимнинг таржима фаолияти ўзбек исломшунослиги ва тарихшунослигида янги босқични бошлади. Унинг таржималари фақат таълим ва тадқиқот учун эмас, балки ёшлар, уламолар, китобхонлар ва маънавият соҳасидаги ҳар бир инсон учун бебаҳо хазинадир. Бу меҳнатлар орқали ҳеч шубҳа йўқки, келажакда ўзбек илм-фани ва маданияти янада бойиб, мустаҳкам илдизларга эга бўлади.
Ибн ал-Асирнинг “Ал-Комил фи-т-таърих” асарининг ўзбек тилига таржимаси ва унинг аҳамияти
Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн ал-Асир ал-Жазрий (555–630 ҳ./1160–1233 м.) томонидан ёзилган “Ал-Комил фи-т-таърих” асари Ислом дунёсидаги энг нуфузли ва энг кенг қамровли тарихий манбалардан биридир. Бу асар инсоният тарихининг яратилишидан то муаллиф ҳаёти якунланганга қадар бўлган воқеаларни хронологик усулда қамраб олади. Асар нафақат Ислом дунёси, балки жаҳон тарихининг муҳим манбаидир.
Ўзбек тилида тўлиқ таржима
Сўнгги йилларда ушбу асарнинг ўзбек тилида тўлиқ, ўзгартиришсиз ва изоҳларсиз таржимаси амалга оширилди. Бу улкан илмий ютуқ Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф роҳимаҳуллоҳнинг яқин кишиси, муносиб шогирди, профессор Абу Муслим томонидан амалга оширилди.
Асардаги воқеалар тартиби, саналар, географик ва шахсий номлар асл шаклда сақланган, таржима давомида ҳеч қандай таҳрир ёки таҳлил киритилмаган.
Асарнинг ўзбек тарихшунослигидаги аҳамияти
Ибн ал-Асирнинг ушбу асари ўзбек тарихшунослиги учун ўта муҳим аҳамиятга эга. Биринчидан, у ислом тарихининг энг муҳим босқичларини – халифаликлар, сўнгги Умавийлар, Аббосийлар, Салжукийлар, Фотимийлар ва Хоразмшоҳлар даврини муфассал тасвирлайди. Бу даврлар Марказий Осиё, жумладан, Ўзбекистон тарихи билан бевосита боғлиқ. Шу жиҳатдан, таржима ўзбек муҳаққиқлари учун аслий манбага айланади.
Иккинчидан, асарда кўплаб туркий қабилалар, хусусан, Қарохонийлар, Қорахитойлар ва тожик, форс, араб, румий (византиялик) халқлар ўртасидаги сиёсий ва ҳарбий муносабатлар ёритилган. Бу эса Ўрта асрлар тарихини ўрганишда асосий манбалардан бири сифатида хизмат қилади.
Ёшлар тарбиясидаги ўрни
Асар нафақат тарихий маълумотлар, балки маънавий, ахлоқий тарбият нуқтаи назаридан ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ибн ал-Асир тарихни нафақат воқеалар рўйхати сифатида, балки ибрат ва хулоса манбаи сифатида тақдим этади. Ёш авлод бу асарда қаҳрамонлик, адолат, ҳалоллик, илмга ҳурмат, дин ва ватанга садоқат каби фазилатларни топа олади.
Шу боисдан, бу асарнинг ўзбек тилидаги таржимаси нафақат тарихчилар, балки кенг китобхонлар, ёшлар, талабалар, имом-хатиблар ва маънавият тарғиботчилари учун ҳам беқиёс бойликдир. У тарихни ёдлаш учун эмас, ундан сабоқ олиш учун ўқиладиган китоблар қаторига киради.
Ибн ал-Асирнинг “Ал-Комил фи-т-таърих” асарининг профессор Абу Муслим томонидан амалга оширилган тўлиқ ўзбекча таржимаси тарихшунослигимиз учун муҳим қадамдир. Бу фақатгина илм аҳли учун эмас, балки миллий ўзликни англаш, тарихий хотирани тиклаш, ватанпарварликни юксалтириш йўлида ҳам катта аҳамиятга эга. Асарнинг ёшлар тарбиясидаги ўрнини эса ҳар бир маънавият соҳаси вакиллари тан олишлари керак.
