(«Куч – сиз томонда, биз томонда эса –
адолат ва эркинлик ҳуқуқи»
(М. Чўқаев, Мухторият президенти).
Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, Мухторият ҳукумати биринчи ўринда ҳарбий қисмлар тузишга киришди. Чунончи Мухторият ҳукумати чор ҳукумати даврида қамалиб чиққан Эргашга ншонч билдириб, уни ҳарбий қўшинларга бошлиқ этиб тайинлади. Қисқа вақт ичида у тўрт мингга яқин йигит тўплади ва уларни қуроллантирди. Аммо у тўплаган ҳарбий қисмларнинг малакаси паст ва тажрибаси йўқ йигитлар эди.
Мухторият ҳукуматини ағдариб ташлаш учун Тошкентда кескин чоралар кўриш мақсадида ҳарбий режа тузилаётган вақтда Бутуниттифоқ Таъсис Мажлисига Фарғонадан вакил этиб сайланган В. Чайкин Туркистонда ҳокимиятни зудлик билан маҳаллий (мусулмонлар демоқчи – Й. Қ.) ишчи ва деҳқонлар қўлига ўтишининг ғоявий зарурлиги хусусида Миллатлар Халқ Комиссарн И. В. Сталинга телеграф орқали мурожаат қилганида у шундай жавоб қилган: «Советлар ўз ички ишларида мухтордир ва улар тегишли реал кучларга таяниб ҳаракат қилади. Шу боис Туркистонда маҳаллий пролетарларнинг марказий Совет ҳокимиятига Туркистон Совнаркоми ҳарбий қисмларидан бегона кучларга таянганларни тарқатиб юбориш ҳақида арз этиб, мурожаат қилиши лозим эмас, балки агар маҳаллий пролетар ва деҳқонларда куч топилса, уни шу куч билан тарқатилсин».
Большевик Е. П. Бабушкин бошчилигидаги Қўқон шаҳар Ишчи ва аскарлар Кенгаши марказдан мадад олиб, Мухторият ҳукуматига қарши курашни кучайтирди. Бабушкин Кенгашнинг пленумини чақиириб, унда мухториятчиларни қуролсизлантириш ва унинг ҳарбий қисмларини тарқатиб юборишни талаб қилувчи кескин талаб (ултиматум) тарзидаги қарорлар қабул қилди. Пленум қарорига асосан мухториятчиларга қарши курашни кучайтириш мақсадида Ҳарбий Инқилобий қўмита тузилди. Инқилобий қўмита ҳам ўз навбатида қуролланишни кучайтирди. Мухториятчиларга зарба беришнинг аниқ режаси тузилди. Зудлик билан ёрдам юбориш учун Тошкентга мурожаат қилинди. Тошкентдан ёрдам ҳам кела бошлади.
1918 йилнинг 28-29 январь кунлари Қўқонда вазият ниҳоятда кескинлашди. Мухториятчилар ва уларнинг тарафдорлари Шўроларнинг шаҳар кенгаши кўрган чора-тадбирларга жавобан иш кўриб, уларнинг қора ниятларини амалга оширишга йўл қўймаслик учун ҳаракат қилдилар. Шўроларнинг Ҳарбий Инқилобий қўмитаси собиқ хон ўрдасига жойлашиб олган эди. Мухториятчилар қўшини ана шу қароргоҳга ҳужум қилди. Бироқ аниқ режа асосида амалга оширилмаган бу ҳужум муваффақиятсизликка учради. Аммо шаҳар телефон станцияси узиб ташланди. Мана шу вақтда Шўролар Кенгашига ёрдам учун Тошкентдан, Скобелевдан, Ардижондан, Перовскдан ва бошқа ерлардан ёрдам қўшинлари Қўқонга кириб келди.
Вазиятни ҳисобга олган Туркистон Халқ Комиссарлар Совети 1918 йилнинг 14 феврали куни бутун Фарғона вилоятида ҳарбий ҳолат эълон қилди. Шунингдек, Фарғона темир йўлида эса қамал ҳолати жорий этилди. Митинг ва намойишлар ўтказиш таъқиқланди. Ҳукумат қарорида: «Бу қарорни бузганлар пулемёт ва милтиқ ўқи билан қарши олинади», деб алоҳида кўрсатиб ўтилди. Аммо Тошкентда ва умуман Туркистонда ҳарбий-сиёсий вазият оғирлиги учун ҳам Тошкентдан кўп ёрдам бериш қийин эди. Шунинг учун ҳам Скобелев шаҳар думаси раиси Дармоедовнинг қаршилигига қарамай, Фарғона шаҳар ҳарбий дружинасининг командири комиссар К. Осипов Шўролар Советининг қарорига амал қилиб 4 та пулемёт, 4 та замбарак ва 140 та аскари билан Қўқонга ёрдамга келган эди. Ўзича, у ўз отряди билан Мухторият ҳукуматини қамоққа олмоқчи ҳам бўлди. Аммо бунинг акси бўлиб чиқди. Уларнинг ўзлари мухториятчиларнииг қўшини томонидан ўққа тутилди. Ва ҳатто мухториятчилар қалъани олиш учун жанг бошлаганларида болта, таёқ, тош, чўкич ва бошқа нарсалар ушлаган оломон уларга мадад бермоқда эди. Уларнинг сони ўн мингдан ошган эди, деган маълумотлар ҳам бор. Улар ўзларини мужоҳидлар деб эълон қилдилар. Бу вақтда осиповчилар яшириниб олишган эди. Оломон қалъани штурм қила бошлади. Аммо қизил қўшинлар яхши қуролланган ва ҳарбий тактикага эга эди. Шунинг учун ҳам улар қалъани мустаҳкам туриб ҳимоя қилдилар.
18 йил 17 февралда Мухторият ҳукумати билан Шўролар ҳукумати вакиллари ўртасида музокара бошланди. Бу музокара Мухторият ҳукумати раҳбариятининг таклифи билан бошланди Музокара вақтида мухториятчилар қуйидаги шартларни қўйдилар: 1. Шаҳарни биргаликда бошқариш ва унинг таркибида мухториятчиларнинг кўпроқ вакиллари бўлиши. 2. Ҳарбий қалъани шу органиинг назорати остига олиш. 3. Милициядан бошқа барча кучларни қуролсизлантириш. 4. Ўлка Шўролар ҳукуматининг шариатга зид декретларини бекор қилиш.
Ҳарбий Инқилобий қўмита бу таклифларни рад этди. Шундай кейин 18 февралда музокаралар яна давом эттирилди. Мухторият ҳзкумати нима қилиб бўлсада ўртада қон тўкилмаслиги учун ҳаракат қилди. Мухторият ҳукуматининг ҳарбий вазири полковник М. Чанишев Ревком олдига ҳатто ултиматум қўйиб соат тўртгача қалъанинг топширилишини талаб қилди. Аммо Мусулмон ишчи ва деҳқонлар конференцияси қатнашчилари талаб қўйиб, ултиматумни қайтариб олишга мажбур қилдилар. Ана шундай кескин вазият содир бўлиб турган кезларда «Шўройи уламо»чилар ва уларнинг тарафдорлари каттиқ қаршилик кўрсатдилар. Мухторият ҳукумати аъзолари ичида ўзаро ихтилоф пайдо бўлди. Ҳукумат раҳбари М. Чўқаевни истеъфога чиқишга мажбур этдилар. Натижада унинг ҳукумат кабииети тарқатилди. М. Чўқаев ўзига яқин кишилари билан ҳукуматни ташлаб, Қўқонни тарк этишга мажбур бўлди.
Ҳарбий вазир М. Чанишев қамоққа олинди. М. Чўқаев эса қўрқоқликда айбланди. «Уламо»чиларнинг ёрдами билан Эргаш полвон ҳукумат раҳбари ва Бош қўмондон этиб тайинланди. Кисқача қилиб айтганда, бўлиб ўтган воқеалар ўз навбатида давлат тўнтариши эди.
Худди шу вақтда Тошкентдаги большевистик ҳукуматнинг ҳарбий вазири сўл эсэр, генерал Е. Перефильев бошчилигида пиёда, отлиқ ва артиллерия қисмларининг иккинчи эшелони Қўқонга кириб келди. Қўқон уч тарафдан қуршаб олинди. Артиллерия қисмлари жанговар ҳолатда буйруқни кутиб турар эди. Шу тариқа Кўқонда мудҳиш воқеаларнинг содир бўлиши аниқ бўлиб қолган эди.
19 февраль куни қизил қўшинлар раҳбарияти Мухторият ҳукуматининг раиси, қЎмондон Эргашга ултиматум юборди. Унда қуролларни ташлаш ва таслим бўлиш талаб этилди. Аммо Эргаш ултиматумни қабул қилмади. Шундан кейин генерал Перефильев ёндирадиган барча снарядларии ишга солишга ва 12 та замбаракдан ўт очишга буйруқ берди. Кундуз соат бирдан бошлаб Қўқон осмонини қора булут, замбараклар овози ва тутун қуршаб олди. Бегуноҳ одамлар ҳам тўп-замбараклар ўқи остида қолди. Шу ҳужумнинг иштирокчисн М. Шкорупанинг хотирлашича: «Тинч аҳо-лининг уйлари, Туркистон, Россия учун ҳам танқис бўлиб қолган мануфактура ва ғалла омборлари ёнарди. Қўқон уч кун бутунлай ўт ичида қолди». А. Т. Каравайцевнииг эсдаликларига қараганда, айниқса «Коновалов тўдасидаги арман дашноқлари ўзбошимчаликни ҳаддан ошириб юбордилар. Улар Қўқонга келгунча тинч аҳолини талаб, қирғин қилган» (“Воспоминания”. Ташкент, 1957).
«Наша газета»нинг ёзишича, ўрус қўшинлари мусулмонларнинг ибодатхоналари бўлмиш масжидларни ва ўқув юртлари бўлмиш мадрасаларни ҳам тўплар ёрдамида хонавайрон қилган. Генерал Перефильевнинг эсдаликларида мақтаниб ёзишига қараганда «...Мен 12 замбаракдан ўқ очдира бошладим. Биринчи отишмадан кейиноқ исёнчилар (мухториятчиларни кўзда тутаётир — Й. Қ.) Эски шаҳарга қараб қочишди».
Шиддатли жанглар ва қирғинбарот уруш ҳаракатлари 20 фев-ралда ҳам давом этди. Шу куни шаҳар ичкарисига арманлардан иборат «Дашноқцутюн» коми билан аталган каллакесар жанговар қисмлар кнриб келди. Эндиги жанглар Қўқоннинг Эски шаҳар қис-мига кўчди. Бу ерда ҳам мудҳиш фожиалар рўй берди. Мухторият-чилар ва уларнинг тарафдорлари томонидан ҳар бир уй, бино, омбор, савдо корхоналари учун яккама-якка жанглар бўлган. Бу ҳақда шу воқеаларнинг иштирокчилари ўз эсдаликларида ёзиб қол-дирганлар ва архив ҳужжатлари ҳам бор.
Эргаш бошчилигидаги мухториятчилар армияси Эски шаҳарни ўраб, уч кун қаттиқ мудофаа қилди. Шу уч кун ичида бутун-бутун бинолар, савдо расталари, дўконлар, омборхоналар, масжид-мадрасалар, мануфактура корхоналари вайрон бўлган. Шу кунлар ичида уч мингдан ортиқ киши ҳалок бўлган. Халқ Комиссарлар Совети томонидан юборилган қизил қўшинлар ёрдамида ва иштирокида ўтказилган бу ҳарбий операция уларнинг ғалабаси билан якунланди («Улуғ Туркистон», 1918 йил, 2 март).
19 февраль куни Мухториятнинг ўн беш раҳбари — А. Ўразаев, Я. Агеев, М. Мираҳмедов, М. Чанишев, Кушбегиев ва бошқалар Скобелев – Фарғонага жўнаб кетишган эди. Улар Фарғонада ва унинг атрофларида ҳам бўлиб, халқни Мухториятни ҳимоя қилишга даъват этдилар. Жойларда намойишлар уюштирдилар. Бироқ улар айғоқчилар томонидан ушлаб олиниб, сўроқсиз ва айбсиз равишда ўз жойларида отиб ташланди. Ноилож қолган Эргаш ўзининг г^ин отряди ва бошқа мухториятчилар шаҳарни ташлаб чиқиб кетдилар. Мухтор ҳукуматнинг қўлга тушган ҳар бир аъзоси отиб ташланди. «Улуғ Туркистон» рўзномасининг ёзишича, ҳукумат хазиначиси Саидносир Миржалилов қамоққа олинган ва унинг ихтиёридаги хазина мусодара қилинган ва таланган (1918 йил 21 февраль).
Шу вақтларда Тошкентда қозоқ тилида чиқиб турган «Бирлик туғи» рўзномаси «Қўқон воқеалари»ни шундай шарҳлайди: «Яқинда у (большевикларнинг қизил ҳокимияти ва унинг қуролли кучларини кўзда тутмоқда – Й. Қ.) Қўқон кўчаларини инсонларнинг қони билан бўяди. Мусулмонлар яшайдиган Эски шаҳарни ер билан яксон қилиб текислаб ташлади, минглаб айбсиз ва ҳимоясиз мусулмонларни ўлдирди, уларнинг мол-мулкларини талон-тарож этди... Аммо буларни у оддий қилиб эмас, қизил байроқ, озодлик ва инқилоб шиорлари остида амалга оширди».
Шундай қилиб, Туркистон Мухторияти ағдариб ташланди. У бешигида бўғилди. Шўроларнинг Қизил қўшинлари ва ҳокимият раҳбарияти тарихда кечирилмайдигаи гуноҳи азимга ботди. Буни тарих ҳеч қачон унутмайди. Аммо мухториятчиларнинг курашлари изсиз кетмади. Орадан етмиш уч йилгина ўтиб, улар орзу қилган замон етиб келди. Ўзбекистон мустақил бўлди.
Йўлчи ҚОСИМОВ,
тарих фанлари номзоди.
