XIX аср охири ва XX асрнинг бошларида Ўрта Осиё тарихида муҳим урин тутган Қурбон Мамед Сардор — Жунаидхон (1860-1932) ўз курашларида жосуслик тармоғини йўлга қўйганлиги боис, олдинлари чоризм, кейин большевиклар устидан катта ғалабалар қозонди.
Жунаидхон шиддатли жанглар қилиб довруқ таратишига, душманга қаттиқ зарбалар бериб эсанкиратиб қўйишига унинг навкарларидаги жанговарлик ва ватан туйғуси сабаб эди. У ҳар бир навкарнн ўзи синаб қўшинига қабул қилар, каттами кичикми гуруҳга бош бўлишга арзирли йигитни эса янада қаттик «имтихон» дан ўтказарди.
Навкарбошлиққа номзод бўлган йигитни кенг омма олдидаги майдонга ўтиргизар, одамларидан бирига имо қилса, саксовулзорнинг муштдек чўғини олиб, ўша одамнинг тиззаси устига қўярди. Агар «номзод» чидамсиз бўлса додлаб юборар ва уни яна оддий навкарликка туширишаркан.
Гоҳида тиззага қўйилган чўғни сезмагандай оғрикқа чидаган номзод гарчи ҳаммаёқни куйган эт ҳиди тутиб кетсада бардош бериб навкарбоши бўларди.
Айнан навкарлардан ҳам зийрак ва чаққон жосусларни Жунаидхоннинг жосуслик маҳкамаси раҳбари вазифасидаги Матчон Тўра ёллаган. У тез-тез қишлоқларда бўлиб турар, олтин эвазига кўплаб хуфияларни ўзига оғдириб оларди. Ҳар бир жосус уч ёки тўртта алоқачи орқали Жунаидхонга маълумот етказиб турар эди. Кўпинча алоқачилар саводсиз бўлгани боис фақат белгиланган вазифани бажарар, нима қилаётгани хақида тасаввурга эга бўлмасди. Алоқачилар хабарларни қовуннинг ичига, чопон қатига, аравалар, тарвузнинг ичига яшириб етказарди. Улар гўё ўзларини тўй ёки маъракага, касал қариндошини кўргани боришаётган, ҳунармандга аравасини тузаттирмоқчи бўлган деҳқон, гоҳида дарвеш, дайди қиёфасида кўрсатиб, Жунаидхон олдига етиб борарди. Хон ҳам ўз мактубларини турли йўллар билан, ҳеч бўлмаса, биттаси етиб борар, деган ниятда бир неча нусхада жўнатарди.
Бир куни, 1924 йилнинг январида Хивадаги пишканик дарвозаси олдида дафн маросими бўлади. Қариялар, қариндошлару қўшнилар тобут кўтариб, марҳумни қалъа ташқарисидаги қабристонга қўйиш учун кетардилар. Шаҳардан ҳеч кимни ташқарига чиқармаслик тўғрисида буйруқ берилган, шунинг учун соқчилар дарвозани очишмайди. Шунда бир гуруҳ мулла ва оломон марҳумни ўз вақтида дафн этиш кераклиги ҳақида ваъз-насиҳат қилиб, дағдаға қилишади. Нимадандир шубҳаланган соқчилар—Отажонов ва Кариев бир гуруҳ миршабни чақириб, тобутдаги марҳумнинг кимлигини текширмоқчи бўлишади. Оломон ҳарчанд қаршилик кўрсатмасин, миршаблар тобутни очишади. Қарашса, тобутда тирик одам кўрқувдан дағ-дағ қалтираб ётибди. Тобут ва «марҳум» текширилганида, шаҳар мудофасининг заиф томонлари ҳақида Жунаидхонга етказиш лозим бўлган маълумот топилади. Орадан икки кун ўтиб, Хива қалъаси қамали давом этаётган пайтда Саиджон қори минорасидан намозга чақириқ эшитилади. Пекин муаззиннинг бу галги чақириғи, умуман, бошқача эди. «Аллоҳу Акбар» сўзларидан кейин муаззин араб тилида Жунаидхон учун керакли хабарни «қўша дарвоза томонга юр, Шоҳимардон томонга юр» деган сўзларни айтганди. Шаҳар ҳимоячилари муаззиннинг ғалати сўзарини эшитиб, уни қўлга олдилар. Айтилган томон Шоҳимардон ва Қўша дарвозага борган ҳимоячилар жосус муаззиннинг хабарини эшитиб, қўлида арқон билан юқорига тирмашаётган Жунаидхон навкарларига дуч келишади.
Булар Жунаидхоннинг жосуслик тармоғи нақадар а 191 бовар қилмас усулларга бойлигининг айрим тарихий далиллари. Шу туфайли ҳам Жунаидхон 1895-1932 йилларгача бўлган қарийб 40 йиллик курашда Чоризм ва большевиклар устидан кўплаб ғалабалар қозонганди.
Хуллас, жосуслик тарихи шу қадар қизиқарлики, бу борада тобут ичидаги жосуслик каби кўплаб воқеалар содир бўлган.
Умид Бекмуҳаммад
