Адабиётимизда ҳозиргача тилга олинмаган ўзбек ва тожик тилларида ижод этган истеъдодли мумтоз шоир. Неъматбадал Партав (Партавий) асли ўратепалик бўлиб, Самарқандда ҳам яшаган. Қандайдир сабаб билан Наманганга келиб қолган. У туғма кўр ва паралич бўлган. Ҳеч қандай мактаб ва мадрасада ўқимаган. Аллоҳ унга туғма истеъдод ато этган. Қуръони каримни ёд олган. Шоирнинг уй-жойи, бола-чақаси бўлмаган. Октябрь тўнтаришидан аввал Наманганнинг давлатманд кишилари, шеърият мухлислари Партавни моддий таъминлаб туришган ва шеърларини ёзиб олишган. Инқилобдан сўнг, шоир моддий аҳволи ёмонлашиб, тиламчилик билан кун кечирган. Шеърият ихлосманди марҳум Усмон Қори ака Тошмирзаевнинг айтишича, Партав шеърни тўхтамай айтар, ёзиб олувчилар чарчаб қолар, у эса давом этар экан. Шоир ихлосмандларидан бири келиб, «Партав домла, Файзулла Хўжаевга атаб бир шеър ёзинг, мен уни шаҳар фирқа қўмитаси биринчи котиби Эрматовга етказаман, у сизга ёрдам беради», деган. Партав шу заҳоти ёзинг деган, мухлис шеърни ёзиб олиб, Эрматовга етказган. Шеър Ф. Хўжаевга етган, етмагани номаълум, лекин Эрматов шоирга жой тайин этиб, анча мурувват кўрсатган. Ҳатто извошида олиб ҳам юрган. Кўп ўтмай Ф. Хўжаев халқ душмани тамғаси билан отиб ташланган. Партав шеъридан хабардор қандайдир исковуч ДСБ (ГПУ)га маълумот берган ва шоирни тиламчилик қилиб ўтирган жойидан олиб кетиб, отиб ташланган.
Қандай ёвузлик! Дунёни кўришдан маҳрум бирон жойга бора олмайдиган, Аллоҳнинг энг бахтсиз, юпун бир ногирон бандаси халқ душмани бўлса-я! 30 йил давомида Партав ҳақида маълумот қидирдим. Унинг шеърларини ёзиб олганлар ўтиб кетишган. Ягона ҳаёт қолгани Усмон Қори акадир. У билан суҳбатлашдим: «Домла, Партав қамалгандан кейин, қўрқиб, ҳамма ёзиб олган шеърларини куйдириб юборганман». Партав замондоши ва у билан яқин муносабатда бўлган Мулла Йўдцош Хилватий девонини нашрга тайёрлаш давомида Хилватийнинг дўсти қози Муҳаммад Орифхон махдум тузган баёзнинг 20а — 33а варақларида Партавнинг Орифхон махдум ўғли Абдулборий вафотида ёзилган ўзбекча марсияси (68 банд) ва тожикча марсияси (13 банд) берилган. Партавнинг номи Неъматбадал эканини ҳам марсиялардан аниқладим. Ўзбекча марсия 25 — жумод ус-соний 1350 (8 ноябрь 1931) йили, тожикча марсия 25 шаъбон 1350 (5 январ 1932) йили ёзилган. Ҳар икки марсиядаги шеърлар 457 мисрадан иборат. Тўрақўрғон туманида бир аёлда сақланаётган қўлёзмада Партавнинг Муҳаммад Орифхон таржимаи ҳолига бағишланган 63 бандлик муҳаммаси берилган. Охири шундай тугайди:
Ҳам ул қози Муҳаммад орифи комилга бу ашъор,
Дедим уро, кима ўлди баоби равнақи ашъор,
Тўкулди мабдаи Файёздин файзи Ҳаййи Ғаффор,
Мани кўнглимга беҳад айлади ким бунчалик гуфтор,
Билинг, огоҳ бўлинглар Партавий шоир сухандонман.
Яна шу тўпламда Партавнинг юқорида эслатганимиз қўлёзмага киритилган ҳар банди 9 мисралик қози Муҳаммад Ориф махдумнинг ўғли Муҳаммад Абдулборий, набираси Уммун Нисо, сўнгра Насимахон Жўрахон қизи вафоти муносабати билан ёзилган марсияси берилган (156—23б варақлар). Унга ёзилган сўзбоши охирида шундай дейилган: «Ўратепалик қори Неъматбадал, шоири ба тахалуси Партав ушбу марсияси мухаммасни назмга келтирди». Юқоридагилар вафотига тожик тилида ёзилган ҳар бир банди 9 мисралик 19 байтдан иборат марсия ҳам берилган. Сўнг Муҳаммад Абдулбоқи ўғли Умид вафотига бағишлаган 22 байт марсия ҳам Партав қаламига мансуб (32б — ЗЗ6).
Яна шу қўлёзмада шоирнинг Муҳаммад Орифнинг келини Назирахон, жияни, укаси Толиб махдумнинг ўғли Турсунали ва Зокирахонлар вафоти муносабати билан ёзилган ҳар банди 8 мисралик 38 банддан иборат марсияси ҳам киритилган (51б — 54° варақлар). Марсияларнинг охирида марҳумлар вафоти тарихи, абжад ҳисобида ҳижрий сана билан бериб кетилган ва Партав тахаллуси қўйилган. Партав қаламига мансуб биз аниқлаган марсиялар, юқорида эслатганимиз таржимаи ҳол қасидаси билан бирга 1248 мисрадан иборат. Улар бадиий пишиқ, ўзбек мумтоз адабиёти услубида арузда ёзилган. Уларда кўплаб диний иборалар, Қуръон ва ҳадислардан иқтибослар учрайди. Марсиялардан XX асрнинг биринчи ярми Наманган адабий муҳити ва тарихий ҳаётига оид, ўша давр илм ва маърифат намоёндалари, айрим тарихий шахслар, зиёлилар ва мансабдорлар ҳақида муҳим маълумотлар топиш мумкин. XX аср биринчи ярми ўзбек мумтоз адабиётида марсиянависликда Партав энг юқори чўққида бўлган.
Партав ҳақида илк бор «Ўзбекистан адабиёти ва санъати» газетасида «Партав — қатағон қурбони» мақоламизни эълон қилдик (2003 йил 26 сентябрь).
Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ
